रासायनिक बदल व रासायनिक बंध
१. परिचय
- आपल्या आजूबाजूला सतत विविध प्रकारचे बदल घडत असतात.
- हे बदल दोन प्रकारांत विभागले जातात – भौतिक बदल आणि रासायनिक बदल.
- रासायनिक बदलांमध्ये नवीन पदार्थ तयार होतो आणि त्याची रासायनिक रचना बदलते.
२. भौतिक बदल आणि रासायनिक बदल
अ. भौतिक बदल:
- पदार्थाच्या स्वरूपात किंवा स्थितीत बदल होतो, परंतु त्याच्या मूलभूत गुणधर्मात बदल होत नाही.
- नवीन पदार्थ तयार होत नाही.
- सामान्यतः हा बदल परत पूर्वस्थितीत आणता येतो.
उदाहरणे:
- बर्फ वितळणे
- काचेचा तुकडा तुटणे
- मीठ पाण्यात विरघळणे
- पाण्याचे वाफेत रूपांतर होणे
आ. रासायनिक बदल:
- पदार्थाच्या मूलभूत संघटनात बदल होतो व नवीन पदार्थ तयार होतो.
- या प्रक्रियेमध्ये उष्णता, प्रकाश, वायू किंवा गंध निर्माण होऊ शकतो.
- साधारणतः हा बदल अपरिवर्तनीय असतो.
उदाहरणे:
- लोखंड गंजणे
- कागद जळणे
- अन्न खराब होणे
- दुधाचे दही होणे
३. रासायनिक अभिक्रिया आणि तिची वैशिष्ट्ये
- दोन किंवा अधिक पदार्थ एकत्र आल्यावर नवीन पदार्थ तयार होण्याच्या प्रक्रियेला रासायनिक अभिक्रिया म्हणतात.
- या प्रक्रियेमध्ये एक किंवा अधिक अभिक्रियाकारके (Reactants) अभिक्रियेत सहभागी होतात व त्यातून नवीन उत्पादिते (Products) तयार होतात.
- रासायनिक अभिक्रियांमध्ये उष्णता, प्रकाश, वायू किंवा गंध निर्माण होतो.
उदाहरण:
मॅग्नेशियम + ऑक्सिजन → मॅग्नेशियम ऑक्साइड
रासायनिक अभिक्रियेची चिन्हीय स्वरूपात मांडणी:
- रासायनिक अभिक्रियांचे प्रतिनिधित्व करण्यासाठी समीकरण (Equation) वापरले जाते.
- अभिक्रियाकारक आणि उत्पादिते यांच्यामध्ये ‘→’ बाण वापरला जातो.
- उदाहरण:
- C + O₂ → CO₂ (कार्बन + ऑक्सिजन = कार्बन डायऑक्साइड)
४. रासायनिक अभिक्रियांचे प्रकार
अ. संयोजन अभिक्रिया (Combination Reaction)
- दोन किंवा अधिक पदार्थ एकत्र येऊन एक नवीन पदार्थ तयार होतो.
- उदाहरण: 2H₂ + O₂ → 2H₂O (हायड्रोजन आणि ऑक्सिजन एकत्र येऊन पाणी तयार होते.)
आ. विघटन अभिक्रिया (Decomposition Reaction)
- एका पदार्थाचे दोन किंवा अधिक पदार्थांमध्ये विघटन होते.
- उदाहरण: 2HgO → 2Hg + O₂ (पाऱ्याचा ऑक्साईड गरम केल्यावर पारा आणि ऑक्सिजन तयार होतो.)
इ. विस्थापन अभिक्रिया (Displacement Reaction)
- एका संयुगामधील मूलद्रव्य दुसऱ्या मूलद्रव्याला विस्थापित करते.
- उदाहरण: CuSO₄ + Zn → ZnSO₄ + Cu (झिंक तांब्याच्या सल्फेटला विस्थापित करते.)
ई. द्विविस्थापन अभिक्रिया (Double Displacement Reaction)
- दोन संयुगांमधील घटकांची अदलाबदल होते व नवीन संयुगे तयार होतात.
- उदाहरण: AgNO₃ + NaCl → AgCl + NaNO₃
उ. ऊष्माक्षेपी व ऊष्माशोषी अभिक्रिया (Exothermic & Endothermic Reactions)
- ऊष्माक्षेपी अभिक्रिया: उष्णता निर्माण करणारी अभिक्रिया. (उदा. ज्वलन)
- ऊष्माशोषी अभिक्रिया: उष्णता शोषून होणारी अभिक्रिया. (उदा. प्रकाशसंलेषण)
५. रासायनिक बंध आणि त्यांचे प्रकार
- दोन किंवा अधिक अणूंमध्ये असलेल्या आकर्षण शक्तीमुळे रासायनिक बंध तयार होतात.
अ. आयनिक बंध (Ionic Bond)
- एका अणूने इलेक्ट्रॉन गमावून आणि दुसऱ्या अणूने इलेक्ट्रॉन स्वीकारून तयार होणारा बंध.
- उदाहरण: NaCl (सोडियम क्लोराइड)👉 Na⁺ + Cl⁻ → NaCl
आ. सहसंयुज बंध (Covalent Bond)
- दोन अणू इलेक्ट्रॉन्स सामायिक करून तयार होणारा बंध.
- उदाहरण: H₂, O₂, CO₂
६. आयनिक आणि सहसंयुज संयुगे
गुणधर्म | आयनिक संयुगे | सहसंयुज संयुगे |
---|---|---|
बंधाचा प्रकार | इलेक्ट्रॉनांचे आदान-प्रदान | इलेक्ट्रॉनांचे संदान |
विद्युतवाहकता | विद्युतीय वाहक | विद्युतीय अवाहक |
उदाहरणे | NaCl, KCl, MgO | H₂O, CO₂, NH₃ |
७. महत्त्वाच्या रासायनिक अभिक्रिया
अ. श्वसन अभिक्रिया (Respiration Reaction)
- पेशींमध्ये ऊर्जा निर्मितीसाठी ही अभिक्रिया होते.
- C₆H₁₂O₆ + O₂ → CO₂ + H₂O + ऊर्जा
आ. प्रकाशसंलेषण (Photosynthesis)
- वनस्पती सूर्यप्रकाशाच्या मदतीने अन्न तयार करतात.
- 6CO₂ + 6H₂O + सूर्यप्रकाश → C₆H₁₂O₆ + 6O₂
८. उपसंहार
- रासायनिक बदलांमुळे नवीन पदार्थ तयार होतात.
- यामुळे विविध पदार्थांची निर्मिती आणि विघटन प्रक्रिया घडते.
- दैनंदिन जीवनात अनेक रासायनिक अभिक्रिया घडत असतात जसे की, श्वसन, अन्न शिजवणे, कागद जळणे इत्यादी.
Leave a Reply