सामान्य विज्ञान Notes Class 8 Chapter 13 Samanya Vigyan Maharashtra Board Marathi Medium

रासायनिक बदल व रासायनिक बंध

१. परिचय

• आपल्या आजूबाजूला सतत विविध प्रकारचे बदल घडत असतात.
• हे बदल दोन प्रकारांत विभागले जातात – भौतिक बदल आणि रासायनिक बदल.
• रासायनिक बदलांमध्ये नवीन पदार्थ तयार होतो आणि त्याची रासायनिक रचना बदलते.

२. भौतिक बदल आणि रासायनिक बदल

अ. भौतिक बदल:

• पदार्थाच्या स्वरूपात किंवा स्थितीत बदल होतो, परंतु त्याच्या मूलभूत गुणधर्मात बदल होत नाही.
• नवीन पदार्थ तयार होत नाही.
• सामान्यतः हा बदल परत पूर्वस्थितीत आणता येतो.

उदाहरणे:

• बर्फ वितळणे
• काचेचा तुकडा तुटणे
• मीठ पाण्यात विरघळणे
• पाण्याचे वाफेत रूपांतर होणे

आ. रासायनिक बदल:

• पदार्थाच्या मूलभूत संघटनात बदल होतो व नवीन पदार्थ तयार होतो.
• या प्रक्रियेमध्ये उष्णता, प्रकाश, वायू किंवा गंध निर्माण होऊ शकतो.
• साधारणतः हा बदल अपरिवर्तनीय असतो.

उदाहरणे:

• लोखंड गंजणे
• कागद जळणे
• अन्न खराब होणे
• दुधाचे दही होणे

३. रासायनिक अभिक्रिया आणि तिची वैशिष्ट्ये

• दोन किंवा अधिक पदार्थ एकत्र आल्यावर नवीन पदार्थ तयार होण्याच्या प्रक्रियेला रासायनिक अभिक्रिया म्हणतात.
• या प्रक्रियेमध्ये एक किंवा अधिक अभिक्रियाकारके (Reactants) अभिक्रियेत सहभागी होतात व त्यातून नवीन उत्पादिते (Products) तयार होतात.
• रासायनिक अभिक्रियांमध्ये उष्णता, प्रकाश, वायू किंवा गंध निर्माण होतो.

उदाहरण:

मॅग्नेशियम + ऑक्सिजन → मॅग्नेशियम ऑक्साइड

रासायनिक अभिक्रियेची चिन्हीय स्वरूपात मांडणी:

• रासायनिक अभिक्रियांचे प्रतिनिधित्व करण्यासाठी समीकरण (Equation) वापरले जाते.
• अभिक्रियाकारक आणि उत्पादिते यांच्यामध्ये ‘→’ बाण वापरला जातो.
• उदाहरण:
• C + O₂ → CO₂ (कार्बन + ऑक्सिजन = कार्बन डायऑक्साइड)

४. रासायनिक अभिक्रियांचे प्रकार

अ. संयोजन अभिक्रिया (Combination Reaction)

• दोन किंवा अधिक पदार्थ एकत्र येऊन एक नवीन पदार्थ तयार होतो.
• उदाहरण: 2H₂ + O₂ → 2H₂O (हायड्रोजन आणि ऑक्सिजन एकत्र येऊन पाणी तयार होते.)

आ. विघटन अभिक्रिया (Decomposition Reaction)

• एका पदार्थाचे दोन किंवा अधिक पदार्थांमध्ये विघटन होते.
• उदाहरण: 2HgO → 2Hg + O₂ (पाऱ्याचा ऑक्साईड गरम केल्यावर पारा आणि ऑक्सिजन तयार होतो.)

इ. विस्थापन अभिक्रिया (Displacement Reaction)

• एका संयुगामधील मूलद्रव्य दुसऱ्या मूलद्रव्याला विस्थापित करते.
• उदाहरण: CuSO₄ + Zn → ZnSO₄ + Cu (झिंक तांब्याच्या सल्फेटला विस्थापित करते.)

ई. द्विविस्थापन अभिक्रिया (Double Displacement Reaction)

• दोन संयुगांमधील घटकांची अदलाबदल होते व नवीन संयुगे तयार होतात.
• उदाहरण: AgNO₃ + NaCl → AgCl + NaNO₃

उ. ऊष्माक्षेपी व ऊष्माशोषी अभिक्रिया (Exothermic & Endothermic Reactions)

• ऊष्माक्षेपी अभिक्रिया: उष्णता निर्माण करणारी अभिक्रिया. (उदा. ज्वलन)
• ऊष्माशोषी अभिक्रिया: उष्णता शोषून होणारी अभिक्रिया. (उदा. प्रकाशसंलेषण)

५. रासायनिक बंध आणि त्यांचे प्रकार

• दोन किंवा अधिक अणूंमध्ये असलेल्या आकर्षण शक्तीमुळे रासायनिक बंध तयार होतात.

अ. आयनिक बंध (Ionic Bond)

• एका अणूने इलेक्ट्रॉन गमावून आणि दुसऱ्या अणूने इलेक्ट्रॉन स्वीकारून तयार होणारा बंध.
• उदाहरण: NaCl (सोडियम क्लोराइड)👉 Na⁺ + Cl⁻ → NaCl

आ. सहसंयुज बंध (Covalent Bond)

• दोन अणू इलेक्ट्रॉन्स सामायिक करून तयार होणारा बंध.
• उदाहरण: H₂, O₂, CO₂

६. आयनिक आणि सहसंयुज संयुगे

७. महत्त्वाच्या रासायनिक अभिक्रिया

अ. श्वसन अभिक्रिया (Respiration Reaction)

• पेशींमध्ये ऊर्जा निर्मितीसाठी ही अभिक्रिया होते.
• C₆H₁₂O₆ + O₂ → CO₂ + H₂O + ऊर्जा

आ. प्रकाशसंलेषण (Photosynthesis)

• वनस्पती सूर्यप्रकाशाच्या मदतीने अन्न तयार करतात.
• 6CO₂ + 6H₂O + सूर्यप्रकाश → C₆H₁₂O₆ + 6O₂

८. उपसंहार

• रासायनिक बदलांमुळे नवीन पदार्थ तयार होतात.
• यामुळे विविध पदार्थांची निर्मिती आणि विघटन प्रक्रिया घडते.
• दैनंदिन जीवनात अनेक रासायनिक अभिक्रिया घडत असतात जसे की, श्वसन, अन्न शिजवणे, कागद जळणे इत्यादी.