सामान्य विज्ञान Notes Class 8 Chapter 12 Samanya Vigyan Maharashtra Board Marathi Medium

आम्ल, आम्लारी ओळख

१. परिचय:

या प्रकरणात आपण आम्ल (Acids), आम्लारी (Bases) आणि क्षार (Salts) यांचे गुणधर्म, त्यांचे प्रकार, उपयोग आणि त्यांच्यातील अभिक्रियांची माहिती घेणार आहोत.

२. आम्ल (Acids)

(अ) आम्ल म्हणजे काय?

आम्ल म्हणजे असे पदार्थ जे पाण्यात विरघळल्यावर हायड्रोजन आयन (H⁺) निर्माण करतात. हे चविला आंबट असतात आणि निळ्या लिटमस पेपरला लाल करतात.

(ब) आम्लांचे प्रकार:

सेंद्रिय आम्ल (Organic Acids) – नैसर्गिक पदार्थांमध्ये आढळणारी आम्ले. उदा.

• साइट्रिक आम्ल (Citric Acid) – लिंबू, संत्री
• ॲसिटिक आम्ल (Acetic Acid) – व्हिनेगर
• लॅक्टिक आम्ल (Lactic Acid) – दही
• टार्टारिक आम्ल (Tartaric Acid) – चिंच

अकार्बनीक आम्ल (Inorganic Acids) – प्रयोगशाळेत तयार केलेली आम्ले. उदा.

• हायड्रोक्लोरिक आम्ल (HCl)
• सल्फ्युरिक आम्ल (H₂SO₄)
• नायट्रिक आम्ल (HNO₃)

(क) आम्लांचे गुणधर्म:

• चव आंबट असते.
• जलविद्युत द्रावणात ते H⁺ आयन सोडतात.
• ते धातूंसोबत अभिक्रिया करून हायड्रोजन वायू निर्माण करतात.
• निळ्या लिटमसला लाल करतात.
• काही धातूंवर गंज निर्माण करतात.

३. आम्लारी (Bases)

(अ) आम्लारी म्हणजे काय?

आम्लारी म्हणजे असे पदार्थ जे पाण्यात विरघळल्यावर हायड्रॉक्साइड आयन (OH⁻) निर्माण करतात. हे चविला कडसर असतात आणि लाल लिटमसला निळे करतात.

(ब) आम्लारींचे प्रकार:

क्षार (Alkalis) – पाण्यात सहज विरघळणाऱ्या आम्लारींना क्षार म्हणतात. उदा.

• सोडियम हायड्रॉक्साइड (NaOH)
• पोटॅशियम हायड्रॉक्साइड (KOH)
• कॅल्शियम हायड्रॉक्साइड (Ca(OH)₂)

सामान्य आम्लारी – पाण्यात सहज न विरघळणाऱ्या आम्लारी. उदा.

• मॅग्नेशियम हायड्रॉक्साइड (Mg(OH)₂)
• ॲल्युमिनियम हायड्रॉक्साइड (Al(OH)₃)

(क) आम्लारींचे गुणधर्म:

• चव कडसर असते.
• स्पर्शाला साबणासारखे वाटतात.
• पाण्यात विरघळल्यावर OH⁻ आयन निर्माण करतात.
• लाल लिटमसला निळे करतात.
• काही धातूंच्या ऑक्साईड्सना आम्लारी गुणधर्म असतात.

४. क्षार (Salts)

(अ) क्षार म्हणजे काय?

आम्ल व आम्लारी यांच्या अभिक्रियेतून तयार झालेल्या पदार्थाला क्षार म्हणतात.

(ब) क्षारांचे उदाहरणे:

• NaCl (सोडियम क्लोराईड) – स्वयंपाकातील मीठ
• KCl (पोटॅशियम क्लोराईड)
• Na₂CO₃ (सोडियम कार्बोनेट – धुण्याचा सोडा)

(क) क्षारांचे गुणधर्म:

• सामान्यतः उदासीन असतात.
• काही क्षार पाण्यात विरघळतात.
• पाण्यात विरघळल्यास काही विद्युतवाहक असतात.

५. आम्ल-आम्लारी अभिक्रिया (Neutralization Reaction)

• आम्ल + आम्लारी → क्षार + पाणी
• उदा. HCl + NaOH → NaCl + H₂O
• या अभिक्रियेत उष्णता निर्माण होते.

६. आम्लांचे आणि आम्लारींचे उपयोग:

(अ) आम्लांचे उपयोग:

• सल्फ्युरिक आम्ल (H₂SO₄) – बॅटरी, खते, रंग, औषधे
• नायट्रिक आम्ल (HNO₃) – स्फोटके, खते
• हायड्रोक्लोरिक आम्ल (HCl) – पचनतंत्रात उपयोगी

(ब) आम्लारींचे उपयोग:

• सोडियम हायड्रॉक्साइड (NaOH) – साबण, कागद, कृत्रिम रेशीम
• कॅल्शियम हायड्रॉक्साइड (Ca(OH)₂) – बांधकामासाठी चुनखडी
• मॅग्नेशियम हायड्रॉक्साइड (Mg(OH)₂) – अॅसिडिटीसाठी औषध

निष्कर्ष:

• आम्ल, आम्लारी आणि क्षार यांचे उपयोग उद्योग, दैनंदिन जीवन आणि शरीरक्रियांमध्ये होतात.
• यांची योग्य माहिती आणि सुरक्षित वापर महत्त्वाचा आहे.