सामान्य विज्ञान Notes Class 8 Ch 11 Vigyan Maharashtra Board Marathi Medium

मानवी शरीर व इंद्रिय संस्था

१. परिचय

मानवी शरीर विविध इंद्रिय संस्थांपासून बनलेले असते.
प्रत्येक संस्था एक विशिष्ट कार्य करते आणि परस्पर सहकार्याने शरीराची कार्यप्रणाली सुरळीत चालते.
प्रमुख इंद्रियसंस्था – श्वसनसंस्था, पचनसंस्था, रक्ताभिसरण संस्था, उत्सर्जन संस्था, स्नायू आणि अस्थी संस्था, प्रजनन संस्था, मज्जासंस्था

२. रक्ताभिसरण संस्था (Circulatory System)

२.१ रक्ताभिसरण म्हणजे काय?

शरीरात रक्ताचा संचार सतत चालू असतो, ज्याला रक्ताभिसरण म्हणतात.
हृदय, रक्तवाहिन्या आणि रक्त यांचा समावेश असतो.

२.२ रक्ताभिसरण संस्थेचे घटक:

घटक	कार्य
हृदय	रक्त पंप करण्याचे कार्य करते.
धमन्या (Arteries)	ऑक्सिजनयुक्त रक्त हृदयातून शरीरभर पोहोचवतात.
शिरा (Veins)	कार्बन डायऑक्साइडयुक्त रक्त शरीरातून हृदयाकडे नेतात.
केशिकाएं (Capillaries)	सूक्ष्म रक्तवाहिन्या, ज्या ऑक्सिजन आणि पोषकतत्त्वे पेशींमध्ये पोहोचवतात.

३. रक्ताची संरचना आणि कार्य

३.१ रक्ताचे घटक:

घटक	कार्य
रक्तद्रव्य (Plasma)	पोषणतत्त्वे, हार्मोन्स आणि कचरा वाहून नेते.
लाल रक्तपेशी (RBC)	हिमोग्लोबिनच्या मदतीने ऑक्सिजन वाहून नेते.
पांढऱ्या रक्तपेशी (WBC)	शरीराची रोगप्रतिकारशक्ती वाढवतात.
रक्तपट्टिका (Platelets)	रक्त गोठवून जखमा भरून काढण्यास मदत करतात.

हिमोग्लोबिन:
- हे लोहतत्त्वयुक्त संयुग आहे.
- ऑक्सिजनशी संयोग पावल्यानंतर रक्त तांबड्या रंगाचे दिसते.

४. हृदयाची रचना आणि कार्य

४.१ हृदयाची संरचना:

हृदय एक पोकळ स्नायूंचे अवयव आहे, जे छातीच्या डाव्या बाजूस असते.

ते सतत आकुंचन आणि प्रसरण करत असते.

हृदयाचे चार कप्पे असतात –

उजवा अलिंद (Right Atrium)
उजवा निलय (Right Ventricle)
डावा अलिंद (Left Atrium)
डावा निलय (Left Ventricle)

४.२ हृदयाचे कार्य:

उजव्या बाजूस ऑक्सिजनशून्य रक्त असते.
डाव्या बाजूस ऑक्सिजनयुक्त रक्त असते.
हृदय संकुचित होऊन रक्त पंप करते.

५. रक्ताभिसरण संस्थेचा इतर संस्थांशी संबंध

संस्था	रक्ताभिसरण संस्थेचा संबंध
श्वसनसंस्था	फुफ्फुसांमधून ऑक्सिजन घेतो आणि CO₂ टाकतो.
पचनसंस्था	आतड्यातून पोषणतत्त्वे घेतो आणि शरीरभर पोहोचवतो.
उत्सर्जनसंस्था	रक्तातील नको असलेले पदार्थ मूत्रपिंडाकडे नेतो.

६. रक्तदानाचे महत्त्व आणि गरज

रक्ताचा कोणताही कृत्रिम पर्याय नाही.
अपघात, शस्त्रक्रिया, रक्ताल्पता यामध्ये रक्तदान आवश्यक असते.
नियमित रक्तदानाने नवीन रक्तपेशींची निर्मिती होते.
‘O’ रक्तगटाच्या व्यक्तीला सार्वत्रिक दाता (Universal Donor) म्हणतात.

६.१ रक्तदानासाठी निकष:

वय: 18-65 वर्षे
वजन: 50 किलोपेक्षा जास्त
हिमोग्लोबिन पातळी: 12.5 ग्रॅम/dL पेक्षा जास्त

७. रक्तवाहिन्यांचे प्रकार आणि फरक

घटक	धमन्या (Arteries)	शिरा (Veins)
रक्तप्रवाहाची दिशा	हृदयाकडून शरीराकडे	शरीराकडून हृदयाकडे
रक्तातील ऑक्सिजन	ऑक्सिजनयुक्त (फुफ्फुसधमनी वगळता)	CO₂युक्त (फुफ्फुसशिरे वगळता)
रक्तदाब	जास्त	कमी
भिंतींची जाडी	जाड	पातळ

८. श्वसनसंस्थेचा संक्षिप्त परिचय

८.१ श्वसनसंस्थेचे अवयव आणि कार्य:

नाकपुड्या: हवा शुद्ध करणे
श्वासनलिका: फुफ्फुसापर्यंत हवा नेणे
फुफ्फुसे: ऑक्सिजन आणि कार्बन डायऑक्साइड यांची देवाणघेवाण

८.२ श्वासपटलाची हालचाल:

श्वास घेताना श्वासपटल खाली सरकते, त्यामुळे फुफ्फुसात हवा भरते.
श्वास सोडताना श्वासपटल वर जाते आणि हवा बाहेर पडते.

९. उच्च रक्तदाब आणि त्याचे नियंत्रण

उच्च रक्तदाबामुळे हृदयावर जास्त ताण येतो.

रक्तदाब नियंत्रणात ठेवण्यासाठी:

कमी मीठ खावे
नियमित व्यायाम करावा
धूम्रपान व मद्यपान टाळावे
तणाव मुक्त राहावे

सारांश:

रक्ताभिसरण संस्था हृदय, रक्तवाहिन्या आणि रक्त यांच्याद्वारे शरीरभर रक्त पुरवते.
रक्तदाब नियंत्रणात ठेवणे आणि रक्तदान करणे शरीरासाठी फायदेशीर आहे.
रक्तातील विविध घटक आणि त्यांचे कार्य शरीरासाठी आवश्यक आहे.