मानवी शरीर व इंद्रिय संस्था
१. परिचय
- मानवी शरीर विविध इंद्रिय संस्थांपासून बनलेले असते.
- प्रत्येक संस्था एक विशिष्ट कार्य करते आणि परस्पर सहकार्याने शरीराची कार्यप्रणाली सुरळीत चालते.
- प्रमुख इंद्रियसंस्था – श्वसनसंस्था, पचनसंस्था, रक्ताभिसरण संस्था, उत्सर्जन संस्था, स्नायू आणि अस्थी संस्था, प्रजनन संस्था, मज्जासंस्था
२. रक्ताभिसरण संस्था (Circulatory System)
२.१ रक्ताभिसरण म्हणजे काय?
- शरीरात रक्ताचा संचार सतत चालू असतो, ज्याला रक्ताभिसरण म्हणतात.
- हृदय, रक्तवाहिन्या आणि रक्त यांचा समावेश असतो.
२.२ रक्ताभिसरण संस्थेचे घटक:
घटक | कार्य |
---|---|
हृदय | रक्त पंप करण्याचे कार्य करते. |
धमन्या (Arteries) | ऑक्सिजनयुक्त रक्त हृदयातून शरीरभर पोहोचवतात. |
शिरा (Veins) | कार्बन डायऑक्साइडयुक्त रक्त शरीरातून हृदयाकडे नेतात. |
केशिकाएं (Capillaries) | सूक्ष्म रक्तवाहिन्या, ज्या ऑक्सिजन आणि पोषकतत्त्वे पेशींमध्ये पोहोचवतात. |
३. रक्ताची संरचना आणि कार्य
३.१ रक्ताचे घटक:
घटक | कार्य |
---|---|
रक्तद्रव्य (Plasma) | पोषणतत्त्वे, हार्मोन्स आणि कचरा वाहून नेते. |
लाल रक्तपेशी (RBC) | हिमोग्लोबिनच्या मदतीने ऑक्सिजन वाहून नेते. |
पांढऱ्या रक्तपेशी (WBC) | शरीराची रोगप्रतिकारशक्ती वाढवतात. |
रक्तपट्टिका (Platelets) | रक्त गोठवून जखमा भरून काढण्यास मदत करतात. |
- हिमोग्लोबिन:
- हे लोहतत्त्वयुक्त संयुग आहे.
- ऑक्सिजनशी संयोग पावल्यानंतर रक्त तांबड्या रंगाचे दिसते.
४. हृदयाची रचना आणि कार्य
४.१ हृदयाची संरचना:
हृदय एक पोकळ स्नायूंचे अवयव आहे, जे छातीच्या डाव्या बाजूस असते.
ते सतत आकुंचन आणि प्रसरण करत असते.
हृदयाचे चार कप्पे असतात –
- उजवा अलिंद (Right Atrium)
- उजवा निलय (Right Ventricle)
- डावा अलिंद (Left Atrium)
- डावा निलय (Left Ventricle)
४.२ हृदयाचे कार्य:
- उजव्या बाजूस ऑक्सिजनशून्य रक्त असते.
- डाव्या बाजूस ऑक्सिजनयुक्त रक्त असते.
- हृदय संकुचित होऊन रक्त पंप करते.
५. रक्ताभिसरण संस्थेचा इतर संस्थांशी संबंध
संस्था | रक्ताभिसरण संस्थेचा संबंध |
---|---|
श्वसनसंस्था | फुफ्फुसांमधून ऑक्सिजन घेतो आणि CO₂ टाकतो. |
पचनसंस्था | आतड्यातून पोषणतत्त्वे घेतो आणि शरीरभर पोहोचवतो. |
उत्सर्जनसंस्था | रक्तातील नको असलेले पदार्थ मूत्रपिंडाकडे नेतो. |
६. रक्तदानाचे महत्त्व आणि गरज
- रक्ताचा कोणताही कृत्रिम पर्याय नाही.
- अपघात, शस्त्रक्रिया, रक्ताल्पता यामध्ये रक्तदान आवश्यक असते.
- नियमित रक्तदानाने नवीन रक्तपेशींची निर्मिती होते.
- ‘O’ रक्तगटाच्या व्यक्तीला सार्वत्रिक दाता (Universal Donor) म्हणतात.
६.१ रक्तदानासाठी निकष:
- वय: 18-65 वर्षे
- वजन: 50 किलोपेक्षा जास्त
- हिमोग्लोबिन पातळी: 12.5 ग्रॅम/dL पेक्षा जास्त
७. रक्तवाहिन्यांचे प्रकार आणि फरक
घटक | धमन्या (Arteries) | शिरा (Veins) |
---|---|---|
रक्तप्रवाहाची दिशा | हृदयाकडून शरीराकडे | शरीराकडून हृदयाकडे |
रक्तातील ऑक्सिजन | ऑक्सिजनयुक्त (फुफ्फुसधमनी वगळता) | CO₂युक्त (फुफ्फुसशिरे वगळता) |
रक्तदाब | जास्त | कमी |
भिंतींची जाडी | जाड | पातळ |
८. श्वसनसंस्थेचा संक्षिप्त परिचय
८.१ श्वसनसंस्थेचे अवयव आणि कार्य:
- नाकपुड्या: हवा शुद्ध करणे
- श्वासनलिका: फुफ्फुसापर्यंत हवा नेणे
- फुफ्फुसे: ऑक्सिजन आणि कार्बन डायऑक्साइड यांची देवाणघेवाण
८.२ श्वासपटलाची हालचाल:
- श्वास घेताना श्वासपटल खाली सरकते, त्यामुळे फुफ्फुसात हवा भरते.
- श्वास सोडताना श्वासपटल वर जाते आणि हवा बाहेर पडते.
९. उच्च रक्तदाब आणि त्याचे नियंत्रण
उच्च रक्तदाबामुळे हृदयावर जास्त ताण येतो.
रक्तदाब नियंत्रणात ठेवण्यासाठी:
- कमी मीठ खावे
- नियमित व्यायाम करावा
- धूम्रपान व मद्यपान टाळावे
- तणाव मुक्त राहावे
सारांश:
- रक्ताभिसरण संस्था हृदय, रक्तवाहिन्या आणि रक्त यांच्याद्वारे शरीरभर रक्त पुरवते.
- रक्तदाब नियंत्रणात ठेवणे आणि रक्तदान करणे शरीरासाठी फायदेशीर आहे.
- रक्तातील विविध घटक आणि त्यांचे कार्य शरीरासाठी आवश्यक आहे.
Leave a Reply