सामान्य विज्ञान Notes Class 8 Chapter 10 Samanya Vigyan Maharashtra Board Marathi Medium

पेशी व पेशी अंगके

1. परिचय

• सर्व सजीव हे पेशींच्या उपस्थितीमुळे जिवंत असतात.
• पेशी ही सर्व सजीवांची मूलभूत रचनात्मक व कार्यात्मक एकक आहे.
• वनस्पती आणि प्राणी यामध्ये विविध प्रकारच्या पेशी आढळतात.

2. पेशी शोधाचा इतिहास

• रॉबर्ट हुक (1665) – कोर्कच्या पेशींचे निरीक्षण करून पेशी (Cell) हा शब्द वापरला.
• अँटनी व्हॉन ल्युवेनहॉक – पहिल्यांदा जिवंत पेशी पाहिल्या.
• श्लायडेन आणि श्वान (1839) – पेशीसंबंधी सिद्धांत मांडला.
• रुडॉल्फ व्हिर्चोव (1855) – “सर्व पेशी पूर्वीच्या पेशींमधून तयार होतात” हे सिद्ध केले.

3. पेशींची विविधता

पेशींचे आकार, प्रकार आणि कार्य वेगवेगळे असते.

प्रमुख प्रकार:

सजीवांच्या पेशींचे प्रकार

• प्रोकॅरिओटिक (बॅक्टेरिया) व युकॅरिओटिक (वनस्पती व प्राणी) पेशी

पेशींचे विविध आकार

• गोलसर (लोहितरक्तपेशी), लांबट (स्नायूपेशी), शाखायुक्त (मज्जातंतू पेशी)

पेशींची संख्या

• एकपेशीय (बॅक्टेरिया, अमीबा), बहुपेशीय (मानव, वनस्पती)

4. पेशींची संरचना

प्रत्येक पेशी ही पेशीपटल, केंद्रक आणि पेशीद्रव्य यांपासून बनलेली असते.

(अ) पेशीपटल (Cell Membrane)

• निवडक्षम (Selectively Permeable) असल्याने काही पदार्थ आत सोडते आणि काही पदार्थ बाहेर टाकते.
• प्राणिपेशींमध्ये फक्त पेशीपटल असते, तर वनस्पतींमध्ये पेशीभित्तिका (Cell Wall) असते.
• पेशीभित्तिका सेलुलोजपासून बनलेली असते व पेशीला आधार देते.

(आ) केंद्रक (Nucleus)

पेशीचा नियंत्रण केंद्र आहे.

घटक:

• केंद्रकावरण (Nuclear Membrane) – केंद्रकाचे संरक्षण करते.
• न्यूक्लिओलस (Nucleolus) – रायबोझोम तयार करते.
• गुणसूत्रे (Chromosomes) – DNA आणि जनुके (Genes) असतात.

(इ) पेशीद्रव्य (Cytoplasm)

• अर्धपारदर्शक, जेली सारखा पदार्थ जो पेशीतील सर्व रासायनिक क्रिया चालू ठेवतो.
• यात अनेक पेशीअंगके (Organelles) असतात.

5. पेशीअंगके आणि त्यांची कार्ये

6. पेशीतील पदार्थांचा प्रवास

विसरण (Diffusion) – पदार्थ उच्च एकाग्रतेच्या ठिकाणाहून निम्न एकाग्रतेच्या ठिकाणी जातात.

• उदा. ऑक्सिजन आणि कार्बन डायऑक्साइडचा पेशींमध्ये व बाहेर प्रवास.

परासरण (Osmosis) – पाण्याचा प्रवास उच्च एकाग्रतेच्या ठिकाणाहून निम्न एकाग्रतेच्या ठिकाणी निवडक्षम पारपटल द्वारे होतो.

• उदा. वनस्पतींमध्ये मुळांद्वारे पाण्याचा प्रवेश.

7. पेशींची विभाजन प्रक्रिया

पेशींचे वाढ, दुरुस्ती आणि पुनरुत्पत्ती यासाठी विभाजन आवश्यक आहे.

दोन प्रकार:

1. मायटॉसिस (Mitosis) – सामान्य पेशींमध्ये होते, समान संख्येने नवीन पेशी तयार होतात.
2. मिओसिस (Meiosis) – लैंगिक पेशी (गॅमेट्स) तयार करण्यासाठी होते, गुणसूत्रांची संख्या अर्धी होते.

8. संक्षिप्त सारांश

• पेशी सर्व सजीवांची मूलभूत संरचनात्मक व कार्यात्मक घटक आहे.
• प्राण्यांमध्ये फक्त पेशीपटल असते, तर वनस्पतींमध्ये पेशीभित्तिका असते.
• तंतुकणिका पेशीला ऊर्जा पुरवते, हरितलवके प्रकाशसंश्लेषण करतात.
• विसरण आणि परासरण प्रक्रियेमुळे पेशींमध्ये पदार्थांची देवाणघेवाण होते.
• पेशीविभाजनामुळे सजीवांची वाढ आणि पुनरुत्पत्ती होते.