सजीव सृष्टी व सूक्ष्मजीवांचे वर्गीकरण
१. परिचय:
सजीवांचे विविध प्रकार लक्षात घेऊन त्यांचे योग्य पद्धतीने वर्गीकरण करणे आवश्यक आहे. वर्गीकरणामुळे सजीवांच्या वैशिष्ट्यांबद्दल अधिक चांगली माहिती मिळते.
२. सजीवांचे वर्गीकरण:
सजीवांचे वर्गीकरण करताना त्यांची शरीररचना, गुणधर्म, आणि जीवनशैली विचारात घेतली जाते. रॉबर्ट व्हिटाकर यांनी पंचसृष्टि वर्गीकरण प्रणाली (Five Kingdom Classification) मांडली आहे.
३. पंचसृष्टि वर्गीकरण:
(1) मोनेरा (Monera)
- यात सूक्ष्मजीवांचा समावेश होतो. (उदा. जीवाणू)
- एकपेशीय व आदिकेंद्रकी (Prokaryotic) सजीव.
- काही उपयुक्त, तर काही हानिकारक असतात.
- पुनरुत्पादन: द्विखंडनाने (Binary Fission)
(2) प्रोटिस्टा (Protista)
- यामध्ये सर्व एकपेशीय दृश्यकेंद्रकी (Eukaryotic) सजीव येतात.
- युग्लिना, अमीबा, पॅरामेशिअम हे प्रोटिस्टा सृष्टीत येतात.
- काही स्वतः अन्न बनवतात, काही परपोषी असतात.
(3) कवक (Fungi)
- बुरशी, यीस्ट, मशरूम यांचा समावेश होतो.
- यांची पेशीभित्तिका कायटीन पासून बनलेली असते.
- हे परपोषी (Saprophytic) असतात व मृतपदार्थांवर जगतात.
(4) वनस्पती (Plantae)
- वनस्पती प्रकाशसंश्लेषणाने अन्न तयार करतात.
- यामध्ये शैवाल, फुलझाडे, झाडे, वेली, झुडपे यांचा समावेश होतो.
- यांची पेशीभित्तिका सेल्यूलोज़ पासून बनलेली असते.
(5) प्राणी (Animalia)
- हे स्वयंपोषी नसून परपोषी (Heterotrophic) असतात.
- अन्न ग्रहण करून ऊर्जा मिळवतात.
- स्पंजपासून माणसापर्यंत विविध प्राण्यांचा समावेश होतो.
४. जीवाणूंचे प्रकार:
- गोलसर (Coccus) – उदा. स्टॅफिलोकोकस
- दंडाकृती (Bacillus) – उदा. लॅक्टोबॅसिलस
- सर्पिलाकृती (Spirillum) – उदा. ट्रेपोनेमा
- स्वच्छदंडाकृती (Vibrio) – उदा. कॉलेरा जिवाणू
५. विषाणूंची वैशिष्ट्ये:
- विषाणू निर्जीव व सजीव यामधील संक्रमणक (Intermediate) स्वरूपाचे असतात.
- त्यांना वाढ व पुनरुत्पादनासाठी जिवंत पेशींची आवश्यकता असते.
- उदा. बॅक्टेरिओफेज, कोरोना विषाणू.
६. कवकांचे पोषण प्रकार:
- मृतोपजीवी (Saprophytic): मृत सजीव पदार्थांवर जगणारे (उदा. बुरशी)
- परजीवी (Parasitic): इतर सजीवांवर अवलंबून असणारे (उदा. कॅन्डिडा)
- परस्पर लाभदायक सहजीवन (Mutualistic): दोघांनाही फायदा होतो (उदा. लाइकेन)
७. मोनेरा सृष्टीतील सजीव:
- जीवाणू (Bacteria)
- निळसर-हिरव्या शैवाल (Cyanobacteria)
८. प्रजनन पद्धती:
- द्विखंडन (Binary Fission): जीवाणू व प्रोटोजोआमध्ये आढळते.
- मूळकण निर्मिती (Spore Formation): कवकांमध्ये आढळते.
९. काही महत्वाचे रोगकारक सूक्ष्मजीव:
रोग | कारण करणारा जीव |
---|---|
कॉलरा | व्हिब्रिओ कॉलरी |
क्षय रोग | मायकोबॅक्टेरियम ट्युबरक्युलोसिस |
विषाणूजन्य ताप | इन्फ्लूएंझा विषाणू |
मलेरिया | प्लास्मोडिअम (प्रोटोजोआ) |
१०. संक्षेप:
- सजीवांचे वर्गीकरण करणे आवश्यक आहे.
- व्हिटाकर यांनी पंचसृष्टि वर्गीकरण मांडले.
- सजीवांना मोनेरा, प्रोटिस्टा, कवक, वनस्पती, प्राणी या सृष्टींमध्ये विभागले जाते.
- विषाणू निर्जीव व सजीव यामधील संक्रमणक स्वरूपाचे असतात.
- विविध सूक्ष्मजीव मानवासाठी उपयुक्त तसेच हानिकारक ठरू शकतात.
Leave a Reply