सामान्य विज्ञान Notes Class 8 Chapter 1 Samanya Vigyan Maharashtra Board Marathi Medium

सजीव सृष्टी व सूक्ष्मजीवांचे वर्गीकरण

१. परिचय:

सजीवांचे विविध प्रकार लक्षात घेऊन त्यांचे योग्य पद्धतीने वर्गीकरण करणे आवश्यक आहे. वर्गीकरणामुळे सजीवांच्या वैशिष्ट्यांबद्दल अधिक चांगली माहिती मिळते.

२. सजीवांचे वर्गीकरण:

सजीवांचे वर्गीकरण करताना त्यांची शरीररचना, गुणधर्म, आणि जीवनशैली विचारात घेतली जाते. रॉबर्ट व्हिटाकर यांनी पंचसृष्टि वर्गीकरण प्रणाली (Five Kingdom Classification) मांडली आहे.

३. पंचसृष्टि वर्गीकरण:

(1) मोनेरा (Monera)

• यात सूक्ष्मजीवांचा समावेश होतो. (उदा. जीवाणू)
• एकपेशीय व आदिकेंद्रकी (Prokaryotic) सजीव.
• काही उपयुक्त, तर काही हानिकारक असतात.
• पुनरुत्पादन: द्विखंडनाने (Binary Fission)

(2) प्रोटिस्टा (Protista)

• यामध्ये सर्व एकपेशीय दृश्यकेंद्रकी (Eukaryotic) सजीव येतात.
• युग्लिना, अमीबा, पॅरामेशिअम हे प्रोटिस्टा सृष्टीत येतात.
• काही स्वतः अन्न बनवतात, काही परपोषी असतात.

(3) कवक (Fungi)

• बुरशी, यीस्ट, मशरूम यांचा समावेश होतो.
• यांची पेशीभित्तिका कायटीन पासून बनलेली असते.
• हे परपोषी (Saprophytic) असतात व मृतपदार्थांवर जगतात.

(4) वनस्पती (Plantae)

• वनस्पती प्रकाशसंश्लेषणाने अन्न तयार करतात.
• यामध्ये शैवाल, फुलझाडे, झाडे, वेली, झुडपे यांचा समावेश होतो.
• यांची पेशीभित्तिका सेल्यूलोज़ पासून बनलेली असते.

(5) प्राणी (Animalia)

• हे स्वयंपोषी नसून परपोषी (Heterotrophic) असतात.
• अन्न ग्रहण करून ऊर्जा मिळवतात.
• स्पंजपासून माणसापर्यंत विविध प्राण्यांचा समावेश होतो.

४. जीवाणूंचे प्रकार:

• गोलसर (Coccus) – उदा. स्टॅफिलोकोकस
• दंडाकृती (Bacillus) – उदा. लॅक्टोबॅसिलस
• सर्पिलाकृती (Spirillum) – उदा. ट्रेपोनेमा
• स्वच्छदंडाकृती (Vibrio) – उदा. कॉलेरा जिवाणू

५. विषाणूंची वैशिष्ट्ये:

• विषाणू निर्जीव व सजीव यामधील संक्रमणक (Intermediate) स्वरूपाचे असतात.
• त्यांना वाढ व पुनरुत्पादनासाठी जिवंत पेशींची आवश्यकता असते.
• उदा. बॅक्टेरिओफेज, कोरोना विषाणू.

६. कवकांचे पोषण प्रकार:

• मृतोपजीवी (Saprophytic): मृत सजीव पदार्थांवर जगणारे (उदा. बुरशी)
• परजीवी (Parasitic): इतर सजीवांवर अवलंबून असणारे (उदा. कॅन्डिडा)
• परस्पर लाभदायक सहजीवन (Mutualistic): दोघांनाही फायदा होतो (उदा. लाइकेन)

७. मोनेरा सृष्टीतील सजीव:

• जीवाणू (Bacteria)
• निळसर-हिरव्या शैवाल (Cyanobacteria)

८. प्रजनन पद्धती:

• द्विखंडन (Binary Fission): जीवाणू व प्रोटोजोआमध्ये आढळते.
• मूळकण निर्मिती (Spore Formation): कवकांमध्ये आढळते.

९. काही महत्वाचे रोगकारक सूक्ष्मजीव:

१०. संक्षेप:

• सजीवांचे वर्गीकरण करणे आवश्यक आहे.
• व्हिटाकर यांनी पंचसृष्टि वर्गीकरण मांडले.
• सजीवांना मोनेरा, प्रोटिस्टा, कवक, वनस्पती, प्राणी या सृष्टींमध्ये विभागले जाते.
• विषाणू निर्जीव व सजीव यामधील संक्रमणक स्वरूपाचे असतात.
• विविध सूक्ष्मजीव मानवासाठी उपयुक्त तसेच हानिकारक ठरू शकतात.