सामान्य विज्ञान Important Questions Class 8 Chapter 7 Samanya Vigyan Maharashtra Board Marathi Medium

धातू-अधातू

लहान प्रश्न

1. धातूंचे कोणते प्रमुख गुणधर्म असतात?

उत्तर – तन्यता, वर्धनीयता, विद्युत व उष्णतेचे वाहकत्व, नादम्यता.

2. अधातू साधारणतः कोणत्या अवस्थेत आढळतात?

उत्तर – अधातू घन, द्रव आणि वायू स्वरूपात आढळतात.

3. सोडियम धातूला केरोसीनमध्ये का ठेवतात?

उत्तर – सोडियम पाण्याशी जलद प्रतिक्रिया करतो, म्हणून तो केरोसीनमध्ये साठवला जातो.

4. स्वयंपाकाच्या भांड्यांना तांब्याचा मुलामा का दिला जातो?

उत्तर – तांबे उष्णता चांगली वाहतो व स्वयंपाक लवकर होतो.

5. पोलाद म्हणजे काय?

उत्तर – लोखंड आणि कार्बन यांच्या मिश्रणाने तयार होणारी मिश्रधातू म्हणजे पोलाद.

6. पितळ आणि कांस्य यामधील मुख्य फरक काय आहे?

उत्तर – पितळ = तांबे + जस्त, कांस्य = तांबे + कथिल.

7. गंजणे म्हणजे काय?

उत्तर – लोह आणि ऑक्सिजन यांची प्रतिक्रिया होऊन तयार होणारा लालसर थर म्हणजे गंज.

8. विद्युत वाहकतेसाठी कोणता धातू सर्वाधिक वापरला जातो?

उत्तर – तांबे (Copper) विद्युत वाहकतेसाठी सर्वाधिक वापरला जातो.

9. राजधातू कोणत्या आहेत?

उत्तर – सोने, चांदी, प्लॅटिनम, पॅलेडियम या मौल्यवान धातूंना राजधातू म्हणतात.

10. सिलिकॉनचा उपयोग कोणत्या क्षेत्रात केला जातो?

उत्तर – संगणक चिप्स व इलेक्ट्रॉनिक्समध्ये सिलिकॉनचा मोठ्या प्रमाणावर वापर होतो.

दीर्घ प्रश्न

1. तन्यता आणि वर्धनीयता म्हणजे काय? उदाहरणे द्या.

उत्तर – तन्यता म्हणजे धातूला तारा बनवण्याची क्षमता आणि वर्धनीयता म्हणजे धातूला पातळ पत्रे बनवण्याची क्षमता. उदा. तांबे आणि अ‍ॅल्युमिनियम यांची तन्यता जास्त असल्याने त्यांचा विद्युत तारांमध्ये उपयोग होतो. सोने आणि चांदी वर्धनीय असल्याने त्यांचा उपयोग नाणे व दागिने बनवण्यासाठी होतो.

2. धातू आणि अधातू यामधील प्रमुख तीन फरक सांगा.

उत्तर – धातू सामान्यतः चमकदार, कठीण, विद्युत आणि उष्णतेचे वाहक असतात, तर अधातू मऊ, ठिसूळ आणि अचालक असतात. उदा. तांबे आणि लोखंड हे धातू असून ते विद्युत वाहक आहेत, तर गंधक आणि फॉस्फरस हे अधातू असून ते अचालक आहेत. अधातूंमध्ये काही वायुरूपात आढळतात, उदा. ऑक्सिजन आणि नायट्रोजन.

3. पितळ आणि कांस्य ही मिश्रधातू का तयार करतात?

उत्तर – पितळ आणि कांस्य या मिश्रधातू त्यांच्या मूळ धातूंहून अधिक टिकाऊ, गंजरोधक आणि मजबूत असतात. पितळ तांबे व जस्त यांचे मिश्रण असून ते नळ, वाद्ये आणि सजावटीच्या वस्तूंसाठी वापरले जाते. कांस्य तांबे व कथिल यांचे मिश्रण असून शिल्पकला, नाणी आणि औद्योगिक उपकरणांसाठी उपयुक्त ठरते.

4. धातूंचे गंजणे टाळण्यासाठी कोणते उपाय करता येतात?

उत्तर – धातू गंजल्यामुळे त्यांची गुणवत्ता कमी होते आणि आयुर्मान घटते, त्यामुळे त्यांचे संरक्षण करणे आवश्यक असते. गॅल्वनायझेशन (जस्ताचा थर देणे), रंग लावणे, तेल-ग्रीस लावणे, तसेच स्टेनलेस स्टीलसारख्या मिश्रधातूंचा वापर करून गंज थांबवता येतो. हे उपाय लोखंडी वस्तू, पूल, पाईप्स आणि इतर धातूंच्या संरचनेचे संरक्षण करण्यासाठी महत्त्वाचे आहेत.

5. राजधातू म्हणजे काय? त्यांचे उपयोग सांगा.

उत्तर – सोने, चांदी आणि प्लॅटिनम यासारख्या मौल्यवान धातूंना राजधातू म्हणतात, कारण त्या चमकदार, टिकाऊ आणि गंजरोधक असतात. सोन्याचा उपयोग मुख्यतः दागिन्यांसाठी, चांदीचा उपयोग नाणी व प्रयोगशाळेतील उपकरणांमध्ये, तर प्लॅटिनमचा उपयोग इलेक्ट्रॉनिक उपकरणे आणि वैद्यकीय साधनांमध्ये केला जातो. या धातूंची किंमत जास्त असते आणि त्यांना ऐतिहासिक महत्त्व आहे.

6. गॅल्वनायझेशन म्हणजे काय? त्याचा उपयोग काय?

उत्तर – गॅल्वनायझेशन म्हणजे लोखंडी वस्तूंवर गंजरोधक म्हणून जस्ताचा थर देण्याची प्रक्रिया होय. या प्रक्रियेमुळे लोखंड गंजण्यापासून सुरक्षित राहते आणि त्याचा उपयोग पूल, पाइपलाइन, वीज खांब आणि औद्योगिक उपकरणांमध्ये केला जातो. ही पद्धत विशेषतः बाहेर ठेवलेल्या लोखंडी वस्तूंसाठी फायदेशीर ठरते.

7. विद्युतवाहक आणि अचालक धातूंची उदाहरणे द्या.

उत्तर – तांबे, चांदी आणि अ‍ॅल्युमिनियम हे चांगले विद्युत वाहक असून त्यांचा वापर इलेक्ट्रिकल वायरिंग आणि उपकरणांमध्ये केला जातो. दुसरीकडे, गंधक, फॉस्फरस आणि कार्बन हे अधातू अचालक आहेत आणि त्यांचा उपयोग इन्सुलेटर म्हणून केला जातो. हे इन्सुलेटर विजेचा प्रवाह अडवण्यासाठी आणि सुरक्षा वाढवण्यासाठी वापरले जातात.

8. सोडियम आणि पोटॅशियम पाण्याशी प्रतिक्रिया करतात का? कसे?

उत्तर – होय, सोडियम आणि पोटॅशियम हे दोन्ही धातू पाण्याशी तीव्र प्रतिक्रिया करतात आणि मोठ्या प्रमाणावर उष्णता निर्माण करतात. या प्रतिक्रियेत हायड्रोजन वायू उत्सर्जित होतो, जो पेट घेऊ शकतो आणि त्यामुळे आग लागण्याची शक्यता असते. म्हणूनच, सोडियम आणि पोटॅशियम हे धातू केरोसीनमध्ये साठवले जातात.

9. धातूंच्या विद्युत वाहकतेचा उपयोग कोणत्या क्षेत्रात केला जातो?

उत्तर – धातूंच्या विद्युत वाहकतेचा उपयोग इलेक्ट्रॉनिक्स, घरगुती उपकरणे, औद्योगिक यंत्रसामग्री आणि ऊर्जा वितरण प्रणालीमध्ये केला जातो. तांबे आणि अ‍ॅल्युमिनियम हे सर्वोत्तम विद्युत वाहक असल्याने त्यांचा उपयोग विद्युत तारांमध्ये मोठ्या प्रमाणावर होतो. तसेच, चांदी उच्च क्षमतेच्या उपकरणांमध्ये वापरली जाते, जसे की अत्याधुनिक संगणक आणि संचार प्रणाली.

10.उष्णतेचे वाहक धातू कोणते? त्यांचे उपयोग सांगा.

उत्तर – तांबे, अ‍ॅल्युमिनियम आणि लोखंड हे उत्कृष्ट उष्णतेचे वाहक आहेत आणि म्हणूनच त्यांचा उपयोग स्वयंपाकाची भांडी, गरम पाणी वाहून नेणाऱ्या नळांमध्ये आणि औद्योगिक थर्मल उपकरणांमध्ये केला जातो. अ‍ॅल्युमिनियम हलका आणि स्वस्त असल्यामुळे स्वयंपाकाच्या भांड्यांमध्ये अधिक वापरला जातो. तसेच, उष्णता वाहून नेण्याच्या क्षमतेमुळे तांबे एसी आणि रेफ्रिजरेशन सिस्टममध्ये मोठ्या प्रमाणावर वापरला जातो.