सामान्य विज्ञान Important Questions Class 8 Chapter 5 Samanya Vigyan Maharashtra Board Marathi Medium

अणूचे अंतरंग

लहान प्रश्न

1. अणु म्हणजे काय?

उत्तर – कोणत्याही मूलद्रव्याचा सूक्ष्मतम कण जो रासायनिक क्रियेत भाग घेतो, त्याला अणु म्हणतात.

2. अणुतील कोणते तीन मुख्य कण असतात?

उत्तर – अणू प्रोटॉन, न्यूट्रॉन आणि इलेक्ट्रॉन या तीन कणांनी बनलेला असतो.

3. थॉमसनचे अणुप्रारूप कोणत्या स्वरूपाचे होते?

उत्तर – थॉमसनने अणूला “प्लम पुडिंग मॉडेल” म्हटले, जिथे ऋणप्रभारित इलेक्ट्रॉन धनप्रभारित पदार्थात विखुरलेले असतात.

4. रुदरफोर्डच्या सोन्याच्या पत्रक प्रयोगातून काय निष्कर्ष काढला?

उत्तर – अणूचा बहुतांश भाग पोकळ असतो आणि केंद्रक लहान व घन असते.

5. बोहरच्या अणुप्रारूपानुसार इलेक्ट्रॉन कसे फिरतात?

उत्तर – इलेक्ट्रॉन ठरावीक उर्जास्तरात फिरतात आणि ते एका कक्षातून दुसऱ्यात जाऊ शकतात.

6. अणुक्रमांक आणि अणुवस्तुमान यामध्ये काय फरक आहे?

उत्तर – अणुक्रमांक म्हणजे प्रोटॉनची संख्या, तर अणुवस्तुमान म्हणजे प्रोटॉन आणि न्यूट्रॉनची एकूण संख्या.

7. केंद्रकामध्ये कोणते कण असतात?

उत्तर – केंद्रकात प्रोटॉन आणि न्यूट्रॉन असतात.

8. संयुजा म्हणजे काय?

उत्तर – अणूच्या बाह्यकवचातील इलेक्ट्रॉन काढून टाकण्याची किंवा जोडण्याची क्षमता म्हणजे संयुजा.

9. मॅग्नेशिअमचे (Mg) इलेक्ट्रॉन संरूपण काय आहे?

उत्तर – मॅग्नेशिअमचे इलेक्ट्रॉन संरूपण 2, 8, 2 आहे.

10. न्यूट्रॉनचा प्रभार किती असतो?

उत्तर – न्यूट्रॉन उदासीन (० प्रभार) असतो.

दीर्घ प्रश्न

1. रुदरफोर्डच्या सोन्याच्या पत्रक प्रयोगाचा तपशीलवार वर्णन करा.

उत्तर – रुदरफोर्डने बारीक अल्फा कण सोन्याच्या पातळ पत्रकावर सोडले. बहुतांश कण सरळ गेले, काही वळले आणि अगदी थोडे परत आले. यावरून अणूचा बहुतांश भाग पोकळ असून त्याच्या मध्यभागी लहान व घन केंद्रक आहे हे सिद्ध झाले.

2. थॉमसनच्या अणुप्रारूपाचे वैशिष्ट्ये सांगा.

उत्तर – थॉमसनने अणूचे “प्लम पुडिंग मॉडेल” सुचवले, जिथे धनप्रभारित पदार्थात ऋणप्रभारित इलेक्ट्रॉन विखुरलेले असतात. त्याच्या मते, अणू संपूर्ण धनप्रभारित असून त्यामध्ये इलेक्ट्रॉन अडकलेले असतात, परंतु त्याचे सिद्धांत चुकीचे ठरले.

3. बोहरच्या अणुप्रारूपानुसार इलेक्ट्रॉनची उर्जा पातळी कशी ठरते?

उत्तर – बोहरच्या मते, इलेक्ट्रॉन ठरावीक उर्जास्तरात फिरतात आणि ते एका कक्षातून दुसऱ्यात उर्जा शोषून किंवा उत्सर्जित करून जाऊ शकतात. प्रत्येक कक्षाला विशिष्ट ऊर्जा असते आणि इलेक्ट्रॉन त्याच कक्षात स्थिर राहतात जोपर्यंत ते उर्जा शोषत किंवा गमावत नाहीत.

4. अणुक्रमांक आणि अणुवस्तुमान म्हणजे काय? उदाहरणे द्या.

उत्तर – अणुक्रमांक म्हणजे अणूमधील प्रोटॉनची संख्या, तर अणुवस्तुमान म्हणजे प्रोटॉन आणि न्यूट्रॉनची मिळून एकूण संख्या. उदाहरणार्थ, कार्बनचा (C) अणुक्रमांक ६ आणि अणुवस्तुमान १२ असते.

5. संयुजा म्हणजे काय? त्याचे प्रकार सांगा.

उत्तर – संयुजा म्हणजे कोणताही अणू जोडणाऱ्या किंवा तोडणाऱ्या इलेक्ट्रॉनची संख्या. संयुजेचे दोन प्रकार आहेत – धनायनी संयुजा (इलेक्ट्रॉन गमावून निर्माण होते) आणि ऋणायनी संयुजा (इलेक्ट्रॉन स्वीकारून निर्माण होते).

6. समस्थानिके म्हणजे काय? त्यांची दोन उदाहरणे द्या.

उत्तर – ज्या मूलद्रव्यांमध्ये अणुक्रमांक समान पण अणुवस्तुमान वेगळे असते त्यांना समस्थानिके म्हणतात. उदाहरणार्थ, कार्बनचे समस्थानिक ¹²C, ¹⁴C आणि हायड्रोजनचे ¹H, ²H, ³H आहेत.

7. मॅग्नेशिअम व अरगॉनच्या इलेक्ट्रॉन संरूपणाची तुलना करा.

उत्तर – मॅग्नेशिअम (Mg) चे इलेक्ट्रॉन संरूपण 2, 8, 2 आहे, तर अरगॉन (Ar) चे 2, 8, 8 आहे. मॅग्नेशिअमचे संयुजा इलेक्ट्रॉन 2 असल्याने ते सहज इलेक्ट्रॉन गमावते, तर अरगॉनचे संयुजा इलेक्ट्रॉन 0 असल्याने ते स्थिर आणि अभिक्रियाशील नसते.

8. अणुभट्टीत मंदकाचे कार्य काय असते?

उत्तर – अणुभट्टीमध्ये न्यूट्रॉनचा वेग नियंत्रित करण्यासाठी मंदक वापरला जातो. मंदकामुळे न्यूट्रॉनचा वेग कमी होतो आणि त्यामुळे विखंडन प्रक्रिया नियमित होते. मंदक म्हणून ग्रेफाइट आणि जड पाणी (D₂O) वापरले जाते.

9. बाह्यकवचातील इलेक्ट्रॉन संख्येचा संयुजावर कसा परिणाम होतो?

उत्तर – संयुजा ही अणूच्या बाह्यकवचातील इलेक्ट्रॉनच्या संख्येवर अवलंबून असते. जर बाह्यकवचात १, २ किंवा ३ इलेक्ट्रॉन असतील तर अणू ते गमावतो आणि धनायन तयार होतो. जर ५, ६ किंवा ७ इलेक्ट्रॉन असतील तर अणू इलेक्ट्रॉन स्वीकारतो आणि ऋणायन तयार होतो.

10. अणुच्या केंद्रकामध्ये कोणते कण असतात आणि त्यांचे कार्य काय असते?

उत्तर – अणूच्या केंद्रकामध्ये प्रोटॉन आणि न्यूट्रॉन असतात. प्रोटॉन धनप्रभारित असल्याने ते अणुक्रमांक ठरवते, तर न्यूट्रॉन उदासीन असते आणि केंद्रक स्थिर ठेवण्याचे काम करते. केंद्रकात असलेल्या या कणांमुळे अणूचे वस्तुमान निश्चित होते.