सामान्य विज्ञान Important Questions Class 8 Chapter 4 Samanya Vigyan Maharashtra Board Marathi Medium

धाराविद्युत आणि चुंबकत्व

लहान प्रश्न

1. विद्युत प्रवाह म्हणजे काय?

उत्तर – विद्युत प्रवाह म्हणजे विद्युतवाहक पदार्थांमधून इलेक्ट्रॉन्सचा सततचा प्रवाह होय.

2. विद्युत प्रवाहाचे एकक कोणते आहे?

उत्तर – विद्युत प्रवाहाचे एकक अँपिअर (A) आहे.

3. ओहमचा नियम (Ohm’s Law) काय सांगतो?

उत्तर – V = IR या सूत्रानुसार, प्रतिरोध (R) स्थिर असल्यास प्रवाह (I) आणि विभवांतर (V) समानुपाती असतात.

4. विभवांतर म्हणजे काय?

उत्तर – कोणत्याही दोन बिंदूंमधील विद्युत स्थितिक विभवातील फरक म्हणजे विभवांतर होय.

5. विद्युत उष्णतेचा परिणाम कोणत्या उपकरणांमध्ये वापरला जातो?

उत्तर – इस्त्री, हिटर, विजेचा बल्ब, गिझर, वेल्डिंग मशीन यामध्ये विद्युत उष्णतेचा परिणाम वापरला जातो.

6. विद्युत चुंबक म्हणजे काय?

उत्तर – जेव्हा विद्युत प्रवाह लोखंडी कोयलमध्ये वाहतो, तेव्हा त्याला चुंबकीय गुणधर्म प्राप्त होतात, त्याला विद्युत चुंबक म्हणतात.

7. विद्युत घंटा कोणत्या तत्त्वावर कार्य करते?

उत्तर – विद्युत घंटा विद्युत चुंबकीय प्रभावाच्या तत्त्वावर कार्य करते.

8. विद्युत प्रवाहाचा चुंबकीय प्रभाव कोणी शोधला?

उत्तर – हॅन्स क्रिश्चियन ऑर्स्टेड यांनी विद्युत प्रवाहाचा चुंबकीय प्रभाव शोधला.

9. विद्युत घट आणि बॅटरी यामधील फरक काय?

उत्तर – एकाच घटाला विद्युत घट म्हणतात, तर अनेक घटांची जोडणी म्हणजे बॅटरी असते.

10. ओव्हरलोडिंग म्हणजे काय?

उत्तर – जेव्हा विद्युत परिपथात जास्त वीजप्रवाह जातो, तेव्हा त्याला ओव्हरलोडिंग म्हणतात.

दीर्घ प्रश्न

1. ओहमच्या नियमाचे स्पष्टीकरण द्या.

उत्तर – ओहमच्या नियमानुसार, V = IR म्हणजे विभवांतर (V) हा विद्युत प्रवाह (I) आणि प्रतिरोध (R) यांच्या गुणाकारासारखा असतो. जर प्रतिरोध स्थिर असेल, तर प्रवाह वाढल्यास विभवांतर वाढते आणि प्रवाह कमी झाल्यास विभवांतरही कमी होते. हा नियम विद्युत परिपथांमध्ये प्रवाह नियंत्रित करण्यासाठी वापरला जातो.

2. विद्युत उष्णतेच्या परिणामाचे उपयोग सांगा.

उत्तर – जेव्हा विद्युत प्रवाह प्रतिरोधक तारेतून जातो, तेव्हा उष्णता निर्माण होते, यालाच विद्युत उष्णतेचा परिणाम म्हणतात. हा प्रभाव इस्त्री, हिटर, विजेचा बल्ब, वेल्डिंग मशीन, आणि गिझर यासारख्या उपकरणांमध्ये वापरला जातो. यामुळे इलेक्ट्रिक उपकरणांमध्ये गरमी निर्माण करता येते.

3. विद्युत चुंबकाची रचना आणि कार्य सांगा.

उत्तर – विद्युत चुंबक लोखंडी काठीभोवती तांब्याच्या तारांचे वळण करून तयार केला जातो आणि यामध्ये विद्युत प्रवाह सोडला की चुंबकीय गुणधर्म निर्माण होतात. प्रवाह बंद केला की चुंबकीय गुणधर्म नष्ट होतात. विद्युत चुंबक मोठ्या क्रेनमध्ये, मोटरमध्ये आणि इलेक्ट्रॉनिक उपकरणांमध्ये वापरला जातो.

4. विद्युत घंटा कशी कार्य करते?

उत्तर – विद्युत घंटेमध्ये विद्युत चुंबक, लोखंडी पट्टी, संपर्क बिंदू आणि ठोका असतो. जेव्हा स्विच दाबला जातो, तेव्हा विद्युत चुंबक कार्यान्वित होऊन लोखंडी पट्टी खेचतो आणि ठोका घंटेवर आदळतो, ज्यामुळे आवाज निर्माण होतो. परिपथ तुटल्यावर पट्टी पुन्हा पूर्वस्थितीत येते आणि ही प्रक्रिया वारंवार चालू राहते.

5. विद्युत परिपथ म्हणजे काय? त्याचे प्रकार सांगा.

उत्तर – विद्युत प्रवाह वाहण्यासाठी संपूर्ण मार्गाला विद्युत परिपथ म्हणतात. याचे दोन प्रकार आहेत:

• मुक्त परिपथ (Open Circuit) – जेव्हा परिपथ तुटलेला असतो आणि प्रवाह वाहू शकत नाही.
• पूर्ण परिपथ (Closed Circuit) – जेव्हा परिपथ संपूर्ण असतो आणि विद्युत प्रवाह वाहतो.

6. विद्युत घटाची कार्यपद्धती स्पष्ट करा.

उत्तर – विद्युत घट ही रासायनिक ऊर्जेचे विद्युत ऊर्जेत रूपांतर करणारी साधने असतात. यामध्ये धन आणि ऋण अग्र असतात. जेव्हा परिपथ पूर्ण होतो, तेव्हा इलेक्ट्रॉन्स ऋण अग्राकडून धन अग्राकडे वाहतात आणि त्यामुळे विद्युत प्रवाह निर्माण होतो.

7. विभवांतराचे महत्त्व काय?

उत्तर – विद्युत प्रवाह वाहण्यासाठी विभवांतर आवश्यक असते. बॅटरीमध्ये धन आणि ऋण अग्रांमध्ये विभवांतर असते, जे प्रवाहाला दिशा देते. जर विभवांतर नसेल, तर प्रवाहही वाहू शकत नाही, त्यामुळे कोणतेही विद्युत उपकरण कार्य करणार नाही.

8. ओव्हरलोडिंग आणि शॉर्ट सर्किट म्हणजे काय?

उत्तर – ओव्हरलोडिंग म्हणजे एका परिपथामध्ये त्याच्या क्षमतेपेक्षा अधिक विद्युत प्रवाह जाणे, ज्यामुळे वीजपुरवठा बिघडू शकतो. शॉर्ट सर्किट म्हणजे दोन विद्युत वाहक थेट जोडले गेले, ज्यामुळे मोठ्या प्रमाणावर विद्युत प्रवाह वाहतो आणि आग लागण्याचा धोका निर्माण होतो.

9. विद्युत चुंबकीय उपकरणे कोणती?

उत्तर – विद्युत प्रवाहाच्या चुंबकीय प्रभावावर आधारित अनेक उपकरणे आहेत. उदा. विद्युत घंटा, मोटर, जनित्र, ट्रान्सफॉर्मर, टेलिफोन, स्पीकर इ. यामध्ये विद्युत चुंबकाचा उपयोग केला जातो. विद्युत चुंबकीय उपकरणे मोठ्या प्रमाणावर उद्योगांमध्ये वापरली जातात.

10. ओव्हरलोडिंग टाळण्यासाठी कोणती उपाययोजना केली जाते?

उत्तर – ओव्हरलोडिंग टाळण्यासाठी फ्यूज आणि एमसीबी (Miniature Circuit Breaker) यांचा वापर केला जातो. फ्यूजमध्ये एक विशिष्ट मर्यादेपेक्षा जास्त प्रवाह गेला तर तो वितळतो आणि परिपथ तोडतो. एमसीबी हे एक स्वयंचलित स्विच असून, ओव्हरलोडिंग किंवा शॉर्ट सर्किट झाल्यास तो आपोआप प्रवाह बंद करतो.