ताऱ्यांची जीवनयात्रा
लहान प्रश्न
1. दीर्घिका म्हणजे काय?
उत्तर – दीर्घिका म्हणजे अब्जावधी तारे, ग्रह, वायू आणि धुळीचे समूह असतो, जसे की मंदाकिनी (आपली आकाशगंगा).
2. आंतरतारकीय मेघ म्हणजे काय?
उत्तर – ताऱ्यांच्या मधील रिक्त जागेत आढळणाऱ्या वायू व धुळीच्या मेघांना आंतरतारकीय मेघ म्हणतात.
3. सूर्याचा पृष्ठभाग आणि केंद्रातील तापमान किती आहे?
उत्तर – सूर्याच्या पृष्ठभागाचे तापमान 5800 K आणि केंद्रातील तापमान 1.5 × 10⁷ K आहे.
4. प्रकाशवर्ष म्हणजे काय?
उत्तर – प्रकाश एका वर्षात जितके अंतर कापतो त्याला प्रकाशवर्ष म्हणतात, ते 9.5 × 10¹² km असते.
5. सूर्याची अंतिम अवस्था कोणती असेल?
उत्तर – सूर्य शेवटी श्वेत बटू (White Dwarf) बनेल.
6. ग्रह आणि तारे यामध्ये काय फरक आहे?
उत्तर – तारे स्वतःचा प्रकाश निर्माण करतात, पण ग्रह ताऱ्याच्या प्रकाशाने चमकतात.
7. न्युट्रॉन तारा कशापासून तयार होतो?
उत्तर – सूर्याच्या 8 ते 25 पट वस्तुमान असलेल्या ताऱ्यांच्या महाविस्फोटानंतर न्युट्रॉन तारा तयार होतो.
8. सूर्यापासून जवळचा तारा कोणता आहे?
उत्तर – प्रॉक्सिमा सेंटॉरी (Proxima Centauri) हा तारा सूर्याखालोखाल जवळ आहे.
9. तांबडा राक्षसी तारा कोणत्या अवस्थेत असतो?
उत्तर – जेव्हा ताऱ्याचे प्रसरण होते व तापमान कमी होते, तेव्हा तो तांबडा राक्षसी तारा होतो.
10. कृष्ण विवर म्हणजे काय?
उत्तर – कृष्ण विवर हा असा तारा असतो, ज्याच्या गुरुत्वीय बलामुळे प्रकाशही त्यातून बाहेर पडू शकत नाही.
दीर्घ प्रश्न
1. दीर्घिका कोणत्या प्रकारच्या असतात? आपल्या आकाशगंगेचे वर्णन करा.
उत्तर – दीर्घिका तीन प्रकारच्या असतात – चक्राकार, लंबगोलाकार आणि अनियमित. आपली आकाशगंगा मंदाकिनी ही एक चक्राकार दीर्घिका आहे. तिच्यात अब्जावधी तारे असून, त्यात आपली सूर्यमाला समाविष्ट आहे.
2. ताऱ्यांची निर्मिती कशी होते?
उत्तर – आंतरतारकीय मेघ गुरुत्वाकर्षणाने आकुंचित होतात, त्यामुळे तापमान वाढते आणि अणुऊर्जा निर्मिती सुरू होते. हायड्रोजन अणूंचे विलिनीकरण होऊन हेलिअम तयार होते, आणि हा वायूचा गोळा चमकू लागतो. यामुळे नवीन तारा जन्म घेतो.
3. गुरुत्वीय बल आणि वायूचा दाब ताऱ्यात संतुलन कसे राखतात?
उत्तर – ताऱ्यातील गुरुत्वीय बल ताऱ्याच्या कणांना आत खेचते, तर वायूचा दाब त्याला बाहेर ढकलतो. जर दोन्ही बले संतुलित असतील, तर तारा स्थिर राहतो. पण जर एक बल जास्त झाले, तर तारा आकुंचित किंवा प्रसरण पावतो.
4. ताऱ्यांची उत्क्रांती कशामुळे होते?
उत्तर – ताऱ्यातील इंधन जळून संपल्यावर त्याच्या केंद्रातील तापमान आणि दाब कमी होतो, त्यामुळे तो संकुचित किंवा प्रसरण पावतो. उत्क्रांतीच्या दरम्यान तारा वेगवेगळ्या अवस्थांमधून जातो, जसे की तांबडा राक्षसी तारा, न्युट्रॉन तारा किंवा कृष्ण विवर.
5. सूर्याची अंतिम अवस्था काय असेल?
उत्तर – सूर्याचा आकार मध्यम असल्यामुळे तो शेवटी तांबड्या राक्षसी ताऱ्यात रूपांतरित होईल. नंतर त्याच्या बाहेरील स्तर दूर फेकले जातील आणि त्याचा उरलेला भाग श्वेत बटू बनेल, जो खूप लहान आणि घन असतो.
6. महाविस्फोट (Supernova) म्हणजे काय?
उत्तर – जेव्हा सूर्याच्या 8 पटहून अधिक वस्तुमान असलेला तारा शेवटच्या टप्प्यात पोहोचतो, तेव्हा प्रचंड विस्फोट होतो, याला महाविस्फोट म्हणतात. या स्फोटामुळे ताऱ्याचे बाहेरील स्तर अंतराळात विखुरले जातात, आणि उरलेला भाग न्युट्रॉन तारा किंवा कृष्ण विवर बनतो.
7. श्वेत बटू म्हणजे काय?
उत्तर – जेव्हा सूर्याच्या 8 पटाहून कमी वस्तुमान असलेला तारा शेवटी आकुंचित होतो, तेव्हा तो पृथ्वीच्या आकाराइतका लहान आणि खूप घन होतो. अशा अवस्थेतील ताऱ्याला श्वेत बटू (White Dwarf) म्हणतात आणि त्याचे तापमान हळूहळू कमी होत जाते.
8. कृष्ण विवराची निर्मिती कशी होते?
उत्तर – सूर्याच्या 25 पटाहून अधिक वस्तुमान असलेला तारा उत्क्रांतीच्या शेवटी पूर्णपणे आकुंचित होतो आणि त्याचे गुरुत्वीय बल एवढे वाढते की प्रकाशही त्यातून बाहेर पडू शकत नाही. त्यामुळे तो पूर्णतः काळसर दिसतो आणि त्याला कृष्ण विवर (Black Hole) म्हणतात.
9. प्रकाशाचा वेग आणि प्रकाशवर्ष याचा अर्थ काय?
उत्तर – प्रकाश एका सेकंदात 3,00,000 km प्रवास करतो, यालाच प्रकाशाचा वेग म्हणतात. जर प्रकाश एका वर्षात किती अंतर प्रवास करतो, ते मोजण्यासाठी प्रकाशवर्ष वापरले जाते, आणि हे अंतर 9.5 × 10¹² km असते.
10. तांबडा राक्षसी तारा म्हणजे काय?
उत्तर – जेव्हा ताऱ्यातील हायड्रोजनचे प्रमाण संपते, तेव्हा त्याचा आकार 100 ते 200 पट वाढतो आणि त्याचे तापमान कमी होते. त्यामुळे तो लालसर दिसतो आणि त्याला तांबडा राक्षसी तारा (Red Giant Star) म्हणतात.
Leave a Reply