परिसंस्था
लहान प्रश्न
1. परिसंस्था म्हणजे काय?
उत्तर – सजीव आणि निर्जीव घटकांमधील परस्परसंबंधाने तयार होणारी नैसर्गिक संघटना म्हणजे परिसंस्था.
2. परिसंस्थेचे किती प्रकार आहेत?
उत्तर – परिसंस्थेचे दोन प्रकार आहेत – नैसर्गिक परिसंस्था आणि कृत्रिम (मानवनिर्मित) परिसंस्था.
3. उत्पादक म्हणजे कोण?
उत्तर – स्वतः अन्न तयार करणारे सजीव उत्पादक असतात, उदा. झाडे व शैवाळे.
4. अन्नसाखळी म्हणजे काय?
उत्तर – परिसंस्थेत ऊर्जा व अन्नाचा प्रवाह दाखवणारी साखळी म्हणजे अन्नसाखळी.
5. विघटकांची भूमिका कोणती आहे?
उत्तर – मृत सजीवांचे विघटन करून परिसंस्थेत पोषणचक्र राखण्याचे कार्य विघटक करतात.
6. परिसंस्थेतील जैविक घटक कोणते आहेत?
उत्तर – उत्पादक, भक्षक आणि विघटक हे परिसंस्थेतील जैविक घटक आहेत.
7. अन्नजाळे म्हणजे काय?
उत्तर – अनेक अन्नसाखळी एकत्र येऊन तयार होणाऱ्या जटिल जाळ्याला अन्नजाळे म्हणतात.
8. मानवामुळे परिसंस्थेवर कोणते परिणाम होतात?
उत्तर – जंगलतोड, शहरीकरण, प्रदूषण आणि जैवविविधतेचा ऱ्हास होतो.
9. परिसंस्थेच्या संरक्षणासाठी कोणते उपाय आहेत?
उत्तर – वृक्षारोपण, नैसर्गिक संसाधनांचा शाश्वत वापर, प्रदूषण नियंत्रण आणि वन्यजीव संरक्षण.
10. १०% ऊर्जा नियम काय सांगतो?
उत्तर – अन्नसाखळीत प्रत्येक स्तरावर फक्त १०% ऊर्जा पुढे जाते आणि उर्वरित ऊर्जा उष्णतेच्या स्वरूपात नष्ट होते.
दीर्घ प्रश्न
1. परिसंस्थेतील जैविक आणि अजैविक घटकांची माहिती द्या.
उत्तर – परिसंस्थेतील जैविक घटकांत उत्पादक, भक्षक आणि विघटकांचा समावेश होतो. अजैविक घटकांत हवा, पाणी, माती, तापमान आणि सूर्यप्रकाश यांचा समावेश होतो. हे घटक परस्परांशी जोडलेले असून परिसंस्थेचे संतुलन राखतात.
2. मानवनिर्मित परिसंस्थेचे उदाहरणे व त्यांचे महत्त्व स्पष्ट करा.
उत्तर – मानवनिर्मित परिसंस्थांमध्ये शेती, उद्यान, कृत्रिम जलाशय आणि शहरांचा समावेश होतो. या परिसंस्थांचा उद्देश अन्न उत्पादन, पर्यावरणीय सौंदर्य वाढवणे आणि संसाधनांचा शाश्वत वापर करणे हा आहे. तथापि, मानवी हस्तक्षेपामुळे परिसंस्थांचे संतुलन बिघडू शकते.
3. परिसंस्थेमध्ये ऊर्जा प्रवाह कसा घडतो?
उत्तर – सूर्य हा सर्व सजीवांसाठी ऊर्जा स्रोत आहे. उत्पादक प्रकाशसंश्लेषणाद्वारे ऊर्जा साठवतात आणि ती उर्वरित सजीवांना अन्नाच्या माध्यमातून मिळते. अन्नसाखळीत १०% ऊर्जा नियम लागू होतो, त्यामुळे प्रत्येक स्तरावर उष्णता स्वरूपात ऊर्जा कमी होते.
4. अन्नसाखळी आणि अन्नजाळे यामधील मुख्य फरक स्पष्ट करा.
उत्तर – अन्नसाखळी एक सरळ रेषेत उर्जेचा प्रवाह दर्शवते, जसे की गवत → ससा → वाघ. अन्नजाळे हे अधिक जटिल असून, अनेक अन्नसाखळ्या एकत्र येऊन बनतात. वास्तविक परिसंस्थेत अन्नजाळे अधिक सामान्य असतात.
5. परिसंस्थेच्या ऱ्हासासाठी शहरीकरण कसे जबाबदार आहे?
उत्तर – शहरीकरणामुळे जंगलतोड वाढते, त्यामुळे जैवविविधता कमी होते. औद्योगिक आणि गृहविकासामुळे वायू आणि जलप्रदूषण वाढते. तसेच, नैसर्गिक संसाधनांचा जास्त वापर केल्याने परिसंस्थेचे संतुलन बिघडते.
6. नैसर्गिक परिसंस्थांचा ऱ्हास कशामुळे होतो?
उत्तर – लोकसंख्या वाढ, शहरीकरण, औद्योगिकीकरण आणि प्रदूषण या कारणांमुळे नैसर्गिक परिसंस्थांचा ऱ्हास होतो. यामुळे जैवविविधतेवर विपरीत परिणाम होतो आणि परिसंस्थेतील अन्नसाखळी धोक्यात येते. प्रदूषणामुळे जलस्रोत आणि हवा दूषित होते.
7. वनस्पतींना उत्पादक का म्हणतात?
उत्तर – वनस्पती प्रकाशसंश्लेषण प्रक्रियेद्वारे सूर्यप्रकाश, कार्बन डायऑक्साइड आणि पाण्याचा वापर करून स्वतः अन्न तयार करतात. त्यांच्यावर शाकाहारी आणि मांसाहारी प्राणी अवलंबून असतात. म्हणूनच वनस्पतींना उत्पादक म्हणतात.
8. मोठ्या धरणांमुळे परिसंस्थेवर कोणते परिणाम होतात?
उत्तर – मोठ्या धरणांमुळे नद्यांच्या नैसर्गिक प्रवाहात बदल होतो, त्यामुळे जलचर प्रजातींवर परिणाम होतो. स्थानिक परिसंस्था बाधित होते आणि अनेक जैविक घटकांचे स्थलांतर होते. तसेच, काही ठिकाणी भूजल पातळी कमी होते.
9. दुधवा जंगलात गेंड्यांचे पुनर्वसन का करण्यात आले?
उत्तर – गेंड्यांची संख्या अत्यल्प झाल्यामुळे आणि त्यांच्या नैसर्गिक अधिवासाचा नाश झाल्यामुळे पुनर्वसन गरजेचे झाले. दुधवा जंगलात योग्य हवामान आणि अन्नसाखळी उपलब्ध असल्याने गेंड्यांना तेथे पुनर्स्थापित करण्यात आले. त्यामुळे जैवविविधता वाढून परिसंस्थेचे संतुलन राखले गेले.
10. सदाहरित जंगल आणि गवताळ प्रदेश यामधील मुख्य फरक सांगा.
उत्तर – सदाहरित जंगलात संपूर्ण वर्षभर हिरवी झाडे असतात, तर गवताळ प्रदेशात प्रामुख्याने गवताचे प्रमाण जास्त असते. सदाहरित जंगलात जैवविविधता जास्त असते आणि ते दमट असते, तर गवताळ प्रदेश कोरडे आणि मोकळे असतात.
Leave a Reply