सामान्य विज्ञान Important Questions Class 8 Chapter 15 Samanya Vigyan Maharashtra Board Marathi Medium

ध्वनी

लहान प्रश्न

1. ध्वनी म्हणजे काय?

उत्तर – ध्वनी हा कंप पावणाऱ्या वस्तूमुळे निर्माण होणारा तरंग आहे, जो माध्यमाच्या मदतीने आपल्या कानापर्यंत पोहोचतो.

2. ध्वनीच्या प्रसारासाठी कोणत्या माध्यमाची आवश्यकता असते?

उत्तर – ध्वनीच्या प्रसारासाठी घन, द्रव किंवा वायू माध्यम आवश्यक असते; निर्वातात ध्वनी प्रसारित होत नाही.

3. मानवी स्वरयंत्रात ध्वनी कसा निर्माण होतो?

उत्तर – मानवी स्वरयंत्रातील स्वरतंतू हवेच्या प्रवाहामुळे कंप पावतात आणि त्यामुळे ध्वनी निर्माण होतो.

4. प्रतिध्वनी म्हणजे काय?

उत्तर – ध्वनी एखाद्या अडथळ्यावर आदळून परत आल्यास त्याला प्रतिध्वनी म्हणतात.

5. ध्वनी प्रदूषण टाळण्यासाठी कोणते उपाय करता येतील?

उत्तर – हॉर्न कमी वाजवणे, साउंड प्रूफिंग करणे आणि झाडे लावणे हे काही उपाय आहेत.

6. ध्वनीचा वेग कोणत्या माध्यमात सर्वाधिक असतो?

उत्तर – ध्वनीचा वेग घन पदार्थात सर्वाधिक, द्रवात कमी आणि वायूमध्ये सर्वात कमी असतो.

7. वारंवारिता (Frequency) कशाला म्हणतात?

उत्तर – एका सेकंदात तयार होणाऱ्या संपीडन-विरलन जोड्यांच्या संख्येला वारंवारिता म्हणतात.

8. अनुनाद (Resonance) म्हणजे काय?

उत्तर – जर एखाद्या वस्तूवर तिच्या नैसर्गिक वारंवारितीच्या समान वारंवारितीचा ध्वनी पडला, तर ती जास्त प्रमाणात कंप पावते, याला अनुनाद म्हणतात.

9. ध्वनिक्षेपक कशा प्रकारे कार्य करतो?

उत्तर – ध्वनिक्षेपक विद्युत ऊर्जेचे ध्वनी ऊर्जेत रूपांतर करतो आणि पडद्याच्या कंपनांमुळे आवाज निर्माण करतो.

10. ध्वनीची तरंगलांबी (Wavelength) कशी मोजली जाते?

उत्तर – एका संपीडन आणि पुढील संपीडन किंवा एका विरलन आणि पुढील विरलन यामधील अंतर म्हणजे तरंगलांबी.

दीर्घ प्रश्न

1. ध्वनीच्या निर्मितीमध्ये माध्यमाची भूमिका काय असते?

उत्तर – ध्वनी हा एक यांत्रिक तरंग आहे, जो एका माध्यमातूनच प्रसारित होतो. घन, द्रव आणि वायू या माध्यमांमधून ध्वनीचा वेग बदलतो. निर्वातामध्ये (जसे की चंद्रावर) ध्वनीचा प्रसार होत नाही.

2. प्रतिध्वनी निर्माण होण्यासाठी कोणत्या अटी पूर्ण होणे आवश्यक आहे?

उत्तर – प्रतिध्वनी ऐकण्यासाठी ध्वनी स्रोत व परावर्तक यामध्ये किमान १७ मीटर अंतर असावे. परावर्तक पृष्ठभाग कठीण आणि गुळगुळीत असावा, तसेच ध्वनी परत येण्यासाठी किमान ०.१ सेकंद लागतो.

3. मानवी स्वरयंत्रातून वेगवेगळे स्वर कसे निर्माण होतात?

उत्तर – स्वरयंत्रातील स्वरतंतू हे हवेमुळे कंप पावतात व ध्वनी निर्माण करतात. तंतूंचा ताण बदलल्याने त्यांची वारंवारिता बदलते, ज्यामुळे वेगवेगळ्या पट्टीचे स्वर तयार होतात. उदा. – जाड व लांब तंतू निम्नपट्टीचा (grave) तर पातळ व लहान तंतू उच्चपट्टीचा (shrill) आवाज निर्माण करतात.

4. गिटार किंवा बासरीमध्ये ध्वनी निर्माण कसा होतो?

उत्तर – गिटारमध्ये तारांच्या कंपनांमुळे ध्वनी निर्माण होतो, तर बासरीमध्ये हवेच्या स्तंभाच्या कंपनांमुळे वेगवेगळे स्वर तयार होतात. बोटांच्या दाबाने किंवा तारा ताणून त्यांच्या वारंवारितीमध्ये बदल केला जातो, त्यामुळे वेगवेगळे सूर मिळतात.

5. ध्वनी प्रदूषणामुळे होणारे दुष्परिणाम कोणते?

उत्तर – जास्त आवाजामुळे श्रवणशक्ती कमी होते, रक्तदाब वाढतो आणि मनःशांती बिघडते. दीर्घकाळ तीव्र ध्वनीच्या संपर्कात राहिल्यास मानसिक तणाव व निद्रानाशाचा त्रास होतो. उद्योगधंदे, वाहने आणि लाउडस्पीकर यामुळे ध्वनी प्रदूषण वाढते.

6. ध्वनी तरंग हे अनुदैर्घ्य (Longitudinal) तरंग का असतात?

उत्तर – ध्वनी तरंगांमध्ये कणांची हालचाल तरंगाच्या दिशेतच होते, त्यामुळे त्यांना अनुदैर्घ्य तरंग म्हणतात. यामध्ये संपीडन आणि विरलन या दोन भागांची पुनरावृत्ती होत राहते. उदा. – हवेतील ध्वनी तरंग.

7. ध्वनीचा वेग हवेत, पाण्यात आणि लोखंडात कसा असतो?

उत्तर – हवेत ध्वनीचा वेग ३४० m/s, पाण्यात १४८० m/s आणि लोखंडात ५९६० m/s असतो. घन पदार्थातील रेणू अधिक जवळ असल्यामुळे त्यामध्ये ध्वनीचा वेग सर्वाधिक असतो, तर वायूमध्ये रेणू दूर असल्यामुळे वेग कमी असतो.

8. ध्वनीचे वायूपासून पाण्यात किंवा घन पदार्थात संक्रमण कसे होते?

उत्तर – जर ध्वनी वायूपासून पाण्यात किंवा घन पदार्थात गेला, तर त्याचा वेग वाढतो. याचे कारण म्हणजे घन पदार्थात रेणूंचे बंध अधिक मजबूत असतात, ज्यामुळे ध्वनी लवकर प्रवास करतो. मात्र, माध्यम बदलल्यामुळे ध्वनीचा काही भाग परावर्तित होतो किंवा शोषला जातो.

9. ध्वनी तरंगांचे गुणधर्म कोणते?

उत्तर – ध्वनी तरंगांना आयाम (Amplitude), वारंवारिता (Frequency), तरंगलांबी (Wavelength) आणि वेग (Velocity) हे चार महत्त्वाचे गुणधर्म असतात. यामुळे ध्वनीचा मोठेपणा, तीव्रता आणि पट्टी (Pitch) ठरते. वेगाचे सूत्र: v = f × λ

10. ध्वनीच्या उपयोगिता कोणकोणत्या क्षेत्रांत आढळतात?

उत्तर – ध्वनीचा उपयोग वैद्यकीय (सोनोग्राफी, एक्स-रे, MRI), अभियांत्रिकी (ध्वनीशास्त्र, SONAR), संप्रेषण (मोबाईल, टेलिफोन) आणि संगीत क्षेत्रात केला जातो. उद्योगधंद्यांमध्येही मशीनमधील दोष शोधण्यासाठी ध्वनी लहरींचा उपयोग केला जातो.