सामान्य विज्ञान Important Questions Class 8 Chapter 13 Samanya Vigyan Maharashtra Board Marathi Medium

रासायनिक बदल व रासायनिक बंध

लहान प्रश्न

1. भौतिक बदल म्हणजे काय?

उत्तर – पदार्थाच्या रासायनिक संरचनेत बदल न करता केवळ स्वरूपात किंवा स्थितीत होणारा बदल म्हणजे भौतिक बदल.

2. रासायनिक बदल म्हणजे काय?

उत्तर – पदार्थाच्या संरचनेत बदल होऊन नवीन पदार्थ तयार होतो, त्याला रासायनिक बदल म्हणतात.

3. संयोजन अभिक्रिया म्हणजे काय?

उत्तर – दोन किंवा अधिक पदार्थ एकत्र येऊन एक नवीन पदार्थ तयार होतो, त्याला संयोजन अभिक्रिया म्हणतात.

4. विघटन अभिक्रियेचे उदाहरण द्या.

उत्तर – 2HgO → 2Hg + O₂ (पाऱ्याचा ऑक्साईड गरम केल्यावर पारा आणि ऑक्सिजन तयार होतो.)

5. विस्थापन अभिक्रियेत काय होते?

उत्तर – एका संयुगामधील मूलद्रव्य दुसऱ्या मूलद्रव्याला विस्थापित करते, याला विस्थापन अभिक्रिया म्हणतात.

6. आयनिक बंध म्हणजे काय?

उत्तर – एका अणूने इलेक्ट्रॉन गमावून व दुसऱ्या अणूने इलेक्ट्रॉन स्वीकारून तयार होणारा बंध म्हणजे आयनिक बंध.

7. सहसंयुज बंध कोणत्या प्रकारच्या अणूंमध्ये होतो?

उत्तर – इलेक्ट्रॉन्स सामायिक करणाऱ्या अणूंमध्ये सहसंयुज बंध होतो.

8. भौतिक बदल व रासायनिक बदल यामध्ये मुख्य फरक काय?

उत्तर – भौतिक बदल परत पूर्वस्थितीत आणता येतो, पण रासायनिक बदल अपरिवर्तनीय असतो.

9. श्वसन हा कोणत्या प्रकारचा बदल आहे?

उत्तर – श्वसन हा ऊष्माक्षेपी रासायनिक बदल आहे कारण त्यामध्ये ऊर्जा निर्माण होते.

10. पाणी गोठणे हा कोणता प्रकारचा बदल आहे?

उत्तर – पाणी गोठणे हा भौतिक बदल आहे कारण केवळ त्याची स्थिती बदलते, पण त्याची रासायनिक रचना बदलत नाही.

दीर्घ प्रश्न

1. भौतिक बदल आणि रासायनिक बदल यामधील फरक स्पष्ट करा.

उत्तर – भौतिक बदल हा पदार्थाच्या स्वरूपात किंवा स्थितीत होणारा बदल असतो, परंतु त्याच्या रासायनिक संरचनेत कोणताही बदल होत नाही. उदाहरणार्थ, पाणी गोठवणे किंवा बर्फ वितळणे हे भौतिक बदल आहेत. रासायनिक बदलात पदार्थाची संरचना बदलते आणि नवीन पदार्थ तयार होतो, जसे की लोखंड गंजणे किंवा कागद जळणे.

2. संयोजन आणि विघटन अभिक्रिया म्हणजे काय? उदाहरणे द्या.

उत्तर – संयोजन अभिक्रियेमध्ये दोन किंवा अधिक पदार्थ एकत्र येऊन नवीन पदार्थ तयार होतो, जसे की हायड्रोजन आणि ऑक्सिजन एकत्र आल्यावर पाणी तयार होते (2H₂ + O₂ → 2H₂O). विघटन अभिक्रियेमध्ये एका संयुगाचे विभाजन होऊन दोन किंवा अधिक नवीन पदार्थ तयार होतात, जसे की पाऱ्याचा ऑक्साईड गरम केल्यावर पारा आणि ऑक्सिजन तयार होतो (2HgO → 2Hg + O₂).

3. विस्थापन व द्विविस्थापन अभिक्रिया स्पष्ट करा.

उत्तर – विस्थापन अभिक्रियेत एका संयुगातील मूलद्रव्य दुसऱ्या मूलद्रव्याला विस्थापित करते, जसे की झिंक आणि कॉपर सल्फेटच्या अभिक्रियेत झिंक, कॉपरला बाहेर टाकते (Zn + CuSO₄ → ZnSO₄ + Cu). द्विविस्थापन अभिक्रियेत दोन संयुगांमधील घटकांची अदलाबदल होते, जसे की सिल्व्हर नायट्रेट आणि सोडियम क्लोराइड यांच्या अभिक्रियेत सिल्व्हर क्लोराइड आणि सोडियम नायट्रेट तयार होतात (AgNO₃ + NaCl → AgCl + NaNO₃).

4. ऊष्माक्षेपी आणि ऊष्माशोषी अभिक्रिया म्हणजे काय?

उत्तर – ऊष्माक्षेपी अभिक्रियेत उष्णता बाहेर पडते, जसे की कोळसा जळताना कार्बन डायऑक्साइड आणि उष्णता निर्माण होते (C + O₂ → CO₂ + उष्णता). ऊष्माशोषी अभिक्रियेत उष्णता शोषली जाते, जसे की प्रकाशसंलेषणात वनस्पती सूर्यप्रकाशाचा वापर करून अन्न तयार करतात (6CO₂ + 6H₂O + सूर्यप्रकाश → C₆H₁₂O₆ + 6O₂).

5. आयनिक बंध आणि सहसंयुज बंध यातील फरक सांगा.

उत्तर – आयनिक बंधात एका अणूने इलेक्ट्रॉन गमावून दुसऱ्या अणूने तो स्वीकारून स्थिरता मिळवली जाते, जसे की सोडियम आणि क्लोरीन यांच्या संयोगाने NaCl तयार होते. सहसंयुज बंधात अणू आपले इलेक्ट्रॉन्स सामायिक करून स्थिरता मिळवतात, जसे की दोन हायड्रोजन अणूंनी इलेक्ट्रॉन्स सामायिक करून H₂ रेणू तयार करणे.

6. श्वसन प्रक्रिया कोणत्या प्रकारची अभिक्रिया आहे? समजावून सांगा.

उत्तर – श्वसन ही ऊष्माक्षेपी रासायनिक अभिक्रिया आहे कारण या प्रक्रियेत ऊर्जा निर्माण होते. या प्रक्रियेत ग्लुकोज आणि ऑक्सिजन यांच्या संयोगाने कार्बन डायऑक्साइड, पाणी आणि ऊर्जा तयार होते (C₆H₁₂O₆ + O₂ → CO₂ + H₂O + ऊर्जा). प्राणी आणि वनस्पती या ऊर्जेचा वापर आपल्या जैविक क्रियांसाठी करतात.

7. प्रकाशसंलेषण प्रक्रिया कोणत्या प्रकारची अभिक्रिया आहे?

उत्तर – प्रकाशसंलेषण ही ऊष्माशोषी अभिक्रिया आहे कारण ही प्रक्रिया सूर्यप्रकाशाच्या ऊर्जेच्या मदतीने होते. वनस्पती हरितद्रव्याच्या साहाय्याने कार्बन डायऑक्साइड आणि पाण्याच्या संयोजनातून ग्लुकोज आणि ऑक्सिजन तयार करतात (6CO₂ + 6H₂O + सूर्यप्रकाश → C₆H₁₂O₆ + 6O₂). या प्रक्रियेमुळे अन्न निर्माण होते आणि वातावरणात ऑक्सिजनचा पुरवठा होतो.

8. लोखंडाचे गंजणे हा रासायनिक बदल कसा आहे?

उत्तर – लोखंड ओलसर हवेशी संपर्कात आल्यावर त्यावर गंज तयार होतो, कारण त्याच्या ऑक्सिडीकरणाच्या प्रक्रियेमध्ये नवीन पदार्थ तयार होतो. या प्रक्रियेत लोखंड ऑक्सिजन आणि पाण्याशी अभिक्रिया करून आयरन ऑक्साईड तयार करतो (4Fe + 3O₂ + 6H₂O → 4Fe(OH)₃). यामुळे लोखंडाचे नुकसान होते आणि हा बदल परत उलटवता येत नाही.

9. खाण्याचा सोडा आणि लिंबूरस यांच्या अभिक्रियेत काय होते?

उत्तर – खाण्याच्या सोड्याच्या चूर्णावर लिंबूरस टाकल्यावर बुडबुडे दिसतात, कारण या प्रक्रियेत कार्बन डायऑक्साइड वायू तयार होतो. हायड्रोक्लोरिक आम्ल आणि सोडियम बायकार्बोनेट यांच्या संयोगाने ही अभिक्रिया होते (NaHCO₃ + HCl → NaCl + H₂O + CO₂). या प्रक्रियेत नवीन पदार्थ तयार होतो, म्हणून ही रासायनिक अभिक्रिया आहे.

10. पाण्यात मीठ विरघळणे हा भौतिक बदल कसा आहे?

उत्तर – पाण्यात मीठ विरघळल्यावर ते आपल्या मूळ स्वरूपात राहते आणि केवळ त्याचे अणू पाण्यात वितळतात. जर पाणी बाष्पीभवन करून काढले, तर मीठ पुन्हा पूर्ववत स्वरूपात मिळते. यामुळे नवीन पदार्थ तयार होत नाही, म्हणून हा भौतिक बदल आहे.