सामान्य विज्ञान Important Questions Class 8 Chapter 11 Samanya Vigyan Maharashtra Board Marathi Medium

मानवी शरीर व इंद्रिय संस्था

लहान प्रश्न

1. रक्ताभिसरण म्हणजे काय?

उत्तर – हृदयाच्या मदतीने रक्त संपूर्ण शरीरभर वाहण्याच्या प्रक्रियेस रक्ताभिसरण म्हणतात.

2. रक्तातील कोणते घटक रक्त गोठवण्याचे कार्य करतात?

उत्तर – रक्तातील रक्तपट्टिका (Platelets) रक्त गोठवण्याचे कार्य करतात.

3. लाल रक्तपेशींचे प्रमुख कार्य काय आहे?

उत्तर – लाल रक्तपेशी (RBC) शरीरभर ऑक्सिजन वाहून नेण्याचे कार्य करतात.

4. हृदयात किती कप्पे असतात आणि त्यांची नावे काय?

उत्तर – हृदयाचे चार कप्पे असतात – उजवा अलिंद, उजवा निलय, डावा अलिंद, डावा निलय.

5. ‘O’ रक्तगटाला सार्वत्रिक दाता का म्हणतात?

उत्तर – ‘O’ रक्तगटात प्रतिजन नसल्यामुळे तो कोणालाही देता येतो, म्हणून त्याला सार्वत्रिक दाता म्हणतात.

6. धमन्या आणि शिरांमध्ये काय फरक असतो?

उत्तर – धमन्या ऑक्सिजनयुक्त रक्त वाहून नेतात, तर शिरा कार्बन डायऑक्साइडयुक्त रक्त परत नेतात.

7. रक्ताचा रंग तांबड्या का असतो?

उत्तर – रक्तातील हिमोग्लोबिन ऑक्सिजनशी संयोग पावल्यानंतर रक्त तांबड्या रंगाचे दिसते.

8. मानवी शरीराच्या कोणत्या संस्थेमुळे शरीराला ऊर्जा मिळते?

उत्तर – पचनसंस्था अन्नाचे रुपांतर ऊर्जा मिळवण्यासाठी करते.

9. हृदय कोणत्या प्रकारचे स्नायूंचे बनलेले असते?

उत्तर – हृदय अनैच्छिक स्नायूंपासून बनलेले असते, जे सतत कार्यरत असतात.

10. रक्तदान केल्याने शरीरावर कोणता परिणाम होतो?

उत्तर – रक्तदानाने नवीन रक्तपेशींची निर्मिती होते आणि शरीर निरोगी राहते.

दीर्घ प्रश्न

1. रक्ताभिसरण संस्थेतील घटक कोणते आणि त्यांची कार्ये काय आहेत?

उत्तर – रक्ताभिसरण संस्था हृदय, रक्तवाहिन्या आणि रक्त यांचा समावेश असतो. हृदय रक्त पंप करते, धमन्या ऑक्सिजनयुक्त रक्त शरीरभर नेतात, तर शिरा CO₂युक्त रक्त हृदयाकडे परत आणतात. रक्त शरीराला पोषणतत्त्वे आणि ऑक्सिजन पुरवते.

2. रक्ताचा रंग तांबड्या का असतो?

उत्तर – रक्तातील हिमोग्लोबिन नावाच्या लोहतत्त्वयुक्त संयुगामुळे रक्त तांबड्या रंगाचे दिसते. जेव्हा हिमोग्लोबिन ऑक्सिजनशी संयोग पावते तेव्हा त्याचा रंग गडद लाल होतो, तर CO₂युक्त रक्त थोडे फिकट असते.

3. रक्तदाब नियंत्रणात ठेवण्यासाठी कोणत्या उपाययोजना कराव्यात?

उत्तर – रक्तदाब नियंत्रणात ठेवण्यासाठी मीठाचे प्रमाण कमी ठेवावे, नियमित व्यायाम करावा आणि संतुलित आहार घ्यावा. तसेच तणाव टाळावा आणि धूम्रपान व मद्यपान टाळण्याचा सल्ला डॉक्टर देतात.

4. रक्तदानाचे महत्त्व आणि गरज स्पष्ट करा.

उत्तर – रक्तदान हे एक महत्त्वाचे सामाजिक कार्य असून ते अनेकांचे प्राण वाचवते. रक्ताचा कोणताही कृत्रिम पर्याय नाही, त्यामुळे अपघातग्रस्त आणि गंभीर आजारी लोकांसाठी रक्तदान आवश्यक असते. नियमित रक्तदानाने शरीरात नवीन रक्तपेशी निर्माण होतात आणि आरोग्य सुधारते.

5. धमन्या आणि शिरांमधील तफावत काय आहे?

उत्तर – धमन्या हृदयाकडून ऑक्सिजनयुक्त रक्त शरीरभर नेतात आणि त्यांच्या भिंती जाड व लवचिक असतात. शिरा शरीरातील कार्बन डायऑक्साइडयुक्त रक्त हृदयाकडे परत नेतात, त्यांची भिंत पातळ असते आणि त्यात झडपा असतात.

6. श्वसनसंस्थेचे प्रमुख अवयव आणि त्यांचे कार्य सांगा.

उत्तर – श्वसनसंस्थेत नाकपुड्या, श्वासनलिका, फुफ्फुसे आणि वायूकोश यांचा समावेश होतो. नाकपुड्या हवा गाळतात, श्वासनलिका ती फुफ्फुसांपर्यंत पोहोचवते, आणि वायूकोशांमध्ये ऑक्सिजन व CO₂ यांची देवाणघेवाण होते.

7. हृदयाचे कार्य कसे चालते?

उत्तर – हृदय सतत आकुंचन-प्रसरण करत राहते आणि रक्त संपूर्ण शरीरभर पंप करते. उजव्या भागात CO₂युक्त रक्त येते आणि फुफ्फुसांकडे पाठवले जाते, तर डाव्या भागातून ऑक्सिजनयुक्त रक्त शरीरभर पोहोचते. या प्रक्रियेमुळे शरीराला सतत ऑक्सिजन मिळतो.

8. मानवी रक्ताची संरचना आणि कार्ये स्पष्ट करा.

उत्तर – रक्तात रक्तद्रव्य, लाल रक्तपेशी (RBC), पांढऱ्या रक्तपेशी (WBC) आणि रक्तपट्टिका असतात. RBC ऑक्सिजन वाहून नेतात, WBC रोगप्रतिकारक शक्ती वाढवतात, रक्तपट्टिका जखम झाल्यास रक्त गोठवतात आणि रक्तद्रव्य शरीराला पोषणतत्त्वे पुरवते.

9. रक्ताभिसरण संस्थेचा श्वसन, पचन आणि उत्सर्जन संस्थेशी असलेला संबंध स्पष्ट करा.

उत्तर – रक्ताभिसरण संस्था श्वसनसंस्थेतून ऑक्सिजन घेतो आणि CO₂ बाहेर टाकतो. पचनसंस्थेतून पोषणतत्त्वे घेऊन शरीरभर पुरवतो. उत्सर्जनसंस्थेद्वारे मूत्रपिंडाकडे नको असलेले घटक नेतो आणि शरीर शुद्ध ठेवतो.

10. रक्तदाब वाढण्याची कारणे कोणती आणि त्यावर उपाय काय आहेत?

उत्तर – रक्तदाब वाढण्याची प्रमुख कारणे म्हणजे अति मीठ सेवन, तणाव, व्यायामाचा अभाव, जास्त वजन आणि चुकीची जीवनशैली. उपाय म्हणून नियमित व्यायाम, संतुलित आहार, तणावमुक्त जीवन आणि धूम्रपान/मद्यपान टाळणे गरजेचे आहे.