नागरिकशास्त्र Notes Class 8 Chapter 6 Nagrik Shastra Maharashtra Board Marathi Medium

नोकरशाही

१. नोकरशाही म्हणजे काय?

नोकरशाही ही शासनाच्या धोरणांची अंमलबजावणी करणारी प्रशासकीय यंत्रणा आहे. संसदीय लोकशाहीमध्ये लोकांनी निवडून दिलेले प्रतिनिधी आणि मंत्री धोरणे ठरवतात, तर त्यांची प्रभावी अंमलबजावणी करण्याचे काम नोकरशाही करते.

२. शासनसंस्थेची दोन महत्त्वाची कार्ये

कोणत्याही शासनसंस्थेला दोन मूलभूत कार्ये पार पाडावी लागतात:

1. सुरक्षा: देशाला बाह्य आक्रमण आणि अंतर्गत सुरक्षेच्या धोक्यांपासून संरक्षण देणे.
2. सेवा: नागरिकांना विविध सेवा पुरवून त्यांच्या दैनंदिन जीवनाला मदत करणे.

सुरक्षा यंत्रणा: लष्करी सेवा (सेना, नौदल, वायुदल)

प्रशासकीय यंत्रणा: सनदी सेवा (IAS, IPS, IFS)

३. नोकरशाहीचे स्वरूप

नोकरशाही ही प्रशासकीय व्यवस्था असून तिची काही वैशिष्ट्ये आहेत:

1. कायमस्वरूपी यंत्रणा:
   • नोकरशाही ही सातत्याने कार्यरत राहते.
   • सरकार बदलले तरी प्रशासकीय अधिकारी कायमस्वरूपी असतात.
2. राजकीय तटस्थता:
   • कोणत्याही पक्षाचे सरकार आले तरी नोकरशाही निःपक्षपातीपणे काम करते.
   • सनदी सेवकांनी आपली वैयक्तिक राजकीय मते कामात आणू नयेत.
3. अनामिकता:
   • शासनाच्या धोरणांचे यश-अपयश मंत्र्यांवर ठरवले जाते.
   • नोकरशाहीवर थेट टीका केली जात नाही, कारण ती केवळ अंमलबजावणी करते.

४. भारतातील नोकरशाहीचे महत्त्व

भारतीय नोकरशाही अनेक कारणांमुळे महत्त्वाची ठरते:

1. राज्यव्यवस्थेला स्थैर्य:
   • पाणीपुरवठा, वाहतूक, आरोग्य सेवा, शेती सुधारणा, प्रदूषण नियंत्रण यासारख्या सुविधा सातत्याने उपलब्ध राहतात.
2. समाजपरिवर्तनाचे साधन:
   • स्त्री सक्षमीकरण, बाल संरक्षण, अनुसूचित जाती-जमातींना संधी, गरीबांसाठी योजना राबवण्याचे काम नोकरशाही करते.
3. लोकशाहीकरण:
   • राखीव जागांचे धोरण राबवून दुर्लक्षित घटकांना मुख्य प्रवाहात आणण्याचे काम नोकरशाही करते.
   • निर्णयप्रक्रियेत सर्व समाजघटकांचा सहभाग वाढवते.

५. सनदी सेवांचे प्रकार

भारतामध्ये सनदी सेवा तीन प्रकारच्या आहेत:

1. अखिल भारतीय सेवा:
   • भारतीय प्रशासकीय सेवा (IAS)
   • भारतीय पोलीस सेवा (IPS)
   • भारतीय वन सेवा (IFS)
2. केंद्रीय सेवा:
   • केंद्र सरकारच्या अखत्यारीत असतात.
   • भारतीय विदेश सेवा (IFS), भारतीय महसूल सेवा (IRS) इत्यादी.
3. राज्यसेवा:
   • राज्य सरकारच्या अखत्यारीत असतात.
   • उपजिल्हाधिकारी, गटविकास अधिकारी, तहसीलदार इत्यादी.

६. नोकरशाहीतील भरती प्रक्रिया

लोकसेवा आयोग:

• केंद्रीय लोकसेवा आयोग (UPSC): अखिल भारतीय सेवा आणि केंद्रीय सेवांसाठी परीक्षा घेतो.
• महाराष्ट्र लोकसेवा आयोग (MPSC): महाराष्ट्रातील राज्यसेवा परीक्षांसाठी जबाबदार.

आरक्षण धोरण:

• अनुसूचित जाती, जमाती, महिला, इतर मागासवर्गीय आणि दिव्यांग व्यक्तींना आरक्षण दिले जाते.
• यामुळे दुर्बल घटकांना सनदी सेवांमध्ये संधी मिळते.

७. मंत्री व सनदी सेवक यांचे संबंध

• मंत्री राजकीय प्रमुख असून धोरण ठरवतात.
• सनदी सेवक प्रशासकीय प्रमुख असून त्या धोरणांची अंमलबजावणी करतात.
• मंत्र्यांनी नोकरशाहीशी समन्वय ठेवल्यास प्रशासन अधिक कार्यक्षम होते.

➡️ संक्षिप्त सारांश:

1. नोकरशाही म्हणजे शासनाच्या धोरणांची अंमलबजावणी करणारी यंत्रणा.
2. ती कायमस्वरूपी आणि राजकीय तटस्थ असते.
3. भारतात नोकरशाहीमुळे राज्यव्यवस्थेला स्थैर्य मिळते आणि समाजपरिवर्तन शक्य होते.
4. नोकरशाही तीन प्रकारची असते – अखिल भारतीय सेवा, केंद्रीय सेवा आणि राज्यसेवा.
5. लोकसेवा आयोग UPSC आणि MPSC द्वारे भरती प्रक्रिया पार पडते.
6. मंत्री धोरण ठरवतात आणि नोकरशाही त्याची अंमलबजावणी करते.