नागरिकशास्त्र Notes Class 8 Chapter 1 Nagrik Shastra Maharashtra Board Marathi Medium

संसदीय शासन पद्धतीची ओळख

१. शासनसंस्थेच्या तीन प्रमुख शाखा:

प्रत्येक शासनसंस्था खालील तीन प्रमुख शाखांवर आधारित असते –

1. कायदेमंडळ (Legislature) – कायद्यांची निर्मिती करणारी संस्था.
2. कार्यकारी मंडळ (Executive) – कायद्यांची अंमलबजावणी करणारी संस्था.
3. न्यायमंडळ (Judiciary) – न्याय प्रदान करणारी संस्था.

शासनपद्धतीचे दोन प्रमुख प्रकार:

1. संसदीय शासनपद्धती (Parliamentary System)
2. अध्यक्षीय शासनपद्धती (Presidential System)

२. संसदीय शासनपद्धती

संसदीय शासनपद्धतीची वैशिष्ट्ये:

• इंग्लंडमध्ये विकास: संसदीय शासनपद्धतीची सुरुवात इंग्लंडमध्ये झाली.
• भारतात संसदीय पद्धतीचा स्वीकार: भारतात संसदेच्या माध्यमातून ही पद्धत राबवली जाते.
• कायदेमंडळाच्या विश्वासावर आधारित सरकार: सरकार हे लोकप्रतिनिधींच्या विश्वासाने चालते.

संसदीय शासनपद्धतीतील प्रमुख घटक:

1. संसद (Parliament) – कायदेमंडळाची सर्वोच्च संस्था
   • राष्ट्रपती (President)
   • लोकसभा (House of the People)
   • राज्यसभा (Council of States)
2. लोकसभा (House of the People)
   • थेट जनतेतून निवडलेले प्रतिनिधी.
   • बहुमत मिळालेला पक्ष सरकार स्थापन करतो.
3. राज्यसभा (Council of States)
   • स्थायी सभागृह, सदस्यांची निवड अप्रत्यक्षपणे होते.
4. कार्यकारी मंडळ (Executive)
   • प्रधानमंत्री व मंत्रिमंडळाचे सदस्य.
   • कायद्यांची अंमलबजावणी करणे त्यांचे मुख्य कार्य असते.
5. प्रधानमंत्री (Prime Minister) व मंत्रिमंडळ (Council of Ministers)
   • लोकसभेतील बहुमत असलेल्या पक्षाचा नेता प्रधानमंत्री होतो.
   • मंत्रिमंडळ सामूहिक जबाबदारीने कार्य करते.
   • संसदेच्या नियंत्रणाखाली सरकार कार्यरत राहते.

संसदीय शासनपद्धतीच्या महत्त्वपूर्ण संकल्पना:

जबाबदार शासनपद्धती (Responsible Government):

• सरकार हे संसदेसमोर जबाबदार असते.
• संसद सरकारला हटवू शकते (अविश्वास ठराव).

सामूहिक जबाबदारी (Collective Responsibility):

• मंत्रिमंडळातील प्रत्येक मंत्री सरकारच्या निर्णयाला बांधील असतो.

अविश्वास ठराव (No Confidence Motion):

• जर संसद सरकारवर विश्वास दाखवत नसेल, तर सरकार बरखास्त केले जाते.

३. संसदीय शासनपद्धतीचा भारताने स्वीकार का केला?

1. इतिहासातील प्रभाव: ब्रिटिश काळात भारताने संसदीय पद्धती पाहिली आणि अनुभवली.
2. लोकशाही मूल्ये: ही पद्धत लोकशाही तत्त्वांना अधिक प्रोत्साहन देते.
3. चर्चा व विचारविनिमय: संसदेमध्ये सर्व मुद्द्यांवर चर्चा होते व निर्णय घेतले जातात.
4. विरोधी पक्षाचे महत्त्व: विरोधी पक्ष सरकारच्या कामकाजावर नियंत्रण ठेवतो.

४. अध्यक्षीय शासनपद्धती (Presidential System)

अध्यक्षीय शासनपद्धतीची वैशिष्ट्ये:

• कायदेमंडळ आणि कार्यकारी मंडळ स्वतंत्र असतात.
• राष्ट्राध्यक्ष (President) थेट जनतेतून निवडला जातो.
• सरकार थेट कार्यकारी मंडळाच्या नियंत्रणात असते.
• कायदेमंडळ सरकारला थेट हटवू शकत नाही.
• उदाहरण: अमेरिका (USA).

५. संसदीय व अध्यक्षीय शासनपद्धतीतील तुलना