संसदीय शासन पद्धतीची ओळख
१. शासनसंस्थेच्या तीन प्रमुख शाखा:
प्रत्येक शासनसंस्था खालील तीन प्रमुख शाखांवर आधारित असते –
- कायदेमंडळ (Legislature) – कायद्यांची निर्मिती करणारी संस्था.
- कार्यकारी मंडळ (Executive) – कायद्यांची अंमलबजावणी करणारी संस्था.
- न्यायमंडळ (Judiciary) – न्याय प्रदान करणारी संस्था.
शासनपद्धतीचे दोन प्रमुख प्रकार:
- संसदीय शासनपद्धती (Parliamentary System)
- अध्यक्षीय शासनपद्धती (Presidential System)
२. संसदीय शासनपद्धती
संसदीय शासनपद्धतीची वैशिष्ट्ये:
- इंग्लंडमध्ये विकास: संसदीय शासनपद्धतीची सुरुवात इंग्लंडमध्ये झाली.
- भारतात संसदीय पद्धतीचा स्वीकार: भारतात संसदेच्या माध्यमातून ही पद्धत राबवली जाते.
- कायदेमंडळाच्या विश्वासावर आधारित सरकार: सरकार हे लोकप्रतिनिधींच्या विश्वासाने चालते.
संसदीय शासनपद्धतीतील प्रमुख घटक:
- संसद (Parliament) – कायदेमंडळाची सर्वोच्च संस्था
- राष्ट्रपती (President)
- लोकसभा (House of the People)
- राज्यसभा (Council of States)
- लोकसभा (House of the People)
- थेट जनतेतून निवडलेले प्रतिनिधी.
- बहुमत मिळालेला पक्ष सरकार स्थापन करतो.
- राज्यसभा (Council of States)
- स्थायी सभागृह, सदस्यांची निवड अप्रत्यक्षपणे होते.
- कार्यकारी मंडळ (Executive)
- प्रधानमंत्री व मंत्रिमंडळाचे सदस्य.
- कायद्यांची अंमलबजावणी करणे त्यांचे मुख्य कार्य असते.
- प्रधानमंत्री (Prime Minister) व मंत्रिमंडळ (Council of Ministers)
- लोकसभेतील बहुमत असलेल्या पक्षाचा नेता प्रधानमंत्री होतो.
- मंत्रिमंडळ सामूहिक जबाबदारीने कार्य करते.
- संसदेच्या नियंत्रणाखाली सरकार कार्यरत राहते.
संसदीय शासनपद्धतीच्या महत्त्वपूर्ण संकल्पना:
जबाबदार शासनपद्धती (Responsible Government):
- सरकार हे संसदेसमोर जबाबदार असते.
- संसद सरकारला हटवू शकते (अविश्वास ठराव).
सामूहिक जबाबदारी (Collective Responsibility):
- मंत्रिमंडळातील प्रत्येक मंत्री सरकारच्या निर्णयाला बांधील असतो.
अविश्वास ठराव (No Confidence Motion):
- जर संसद सरकारवर विश्वास दाखवत नसेल, तर सरकार बरखास्त केले जाते.
३. संसदीय शासनपद्धतीचा भारताने स्वीकार का केला?
- इतिहासातील प्रभाव: ब्रिटिश काळात भारताने संसदीय पद्धती पाहिली आणि अनुभवली.
- लोकशाही मूल्ये: ही पद्धत लोकशाही तत्त्वांना अधिक प्रोत्साहन देते.
- चर्चा व विचारविनिमय: संसदेमध्ये सर्व मुद्द्यांवर चर्चा होते व निर्णय घेतले जातात.
- विरोधी पक्षाचे महत्त्व: विरोधी पक्ष सरकारच्या कामकाजावर नियंत्रण ठेवतो.
४. अध्यक्षीय शासनपद्धती (Presidential System)
अध्यक्षीय शासनपद्धतीची वैशिष्ट्ये:
- कायदेमंडळ आणि कार्यकारी मंडळ स्वतंत्र असतात.
- राष्ट्राध्यक्ष (President) थेट जनतेतून निवडला जातो.
- सरकार थेट कार्यकारी मंडळाच्या नियंत्रणात असते.
- कायदेमंडळ सरकारला थेट हटवू शकत नाही.
- उदाहरण: अमेरिका (USA).
५. संसदीय व अध्यक्षीय शासनपद्धतीतील तुलना
घटक | संसदीय शासनपद्धती | अध्यक्षीय शासनपद्धती |
---|---|---|
प्रमुख कार्यकारी अधिकारी | प्रधानमंत्री | राष्ट्राध्यक्ष |
सत्ता केंद्र | संसद व कार्यकारी मंडळ | राष्ट्राध्यक्ष |
जबाबदारी | संसदेसमोर जबाबदार | थेट जनतेसमोर जबाबदार |
कायदेमंडळ व कार्यकारी संबंध | एकमेकांवर अवलंबून | एकमेकांपासून स्वतंत्र |
सरकार स्थिरता | कमी (अविश्वास ठरावामुळे) | अधिक (निर्वाचित कालावधी निश्चित) |
Leave a Reply