नागरिकशास्त्र Important Questions Class 8 Chapter 6 Nagrik Shastra Maharashtra Board Marathi Medium

नोकरशाही

लहान प्रश्न

1. नोकरशाही म्हणजे काय?

उत्तर – शासनाच्या धोरणांची अंमलबजावणी करणारी प्रशासकीय यंत्रणा म्हणजे नोकरशाही.

2. नोकरशाही किती प्रकारची असते?

उत्तर – नोकरशाही तीन प्रकारची असते – अखिल भारतीय सेवा, केंद्रीय सेवा आणि राज्यसेवा.

3. UPSC कोणत्या सेवा भरतीसाठी परीक्षा घेतो?

उत्तर – UPSC अखिल भारतीय सेवा आणि केंद्रीय सेवांसाठी परीक्षा घेतो.

4. MPSC कोणत्या परीक्षांसाठी जबाबदार आहे?

उत्तर – MPSC महाराष्ट्रातील राज्यसेवा परीक्षांसाठी जबाबदार आहे.

5. नोकरशाही कायमस्वरूपी का असते?

उत्तर – सरकार बदलले तरी प्रशासन चालवण्यासाठी ती सातत्याने कार्यरत असते.

6. राजकीय तटस्थता म्हणजे काय?

उत्तर – कोणत्याही पक्षाच्या सरकारच्या धोरणांची अंमलबजावणी निःपक्षपातीपणे करणे.

7. भारतीय वन सेवा (IFS) कोणत्या प्रकारच्या सेवेत येते?

उत्तर – भारतीय वन सेवा अखिल भारतीय सेवेत येते.

8. नोकरशाहीमुळे राज्यव्यवस्थेला स्थैर्य कसे मिळते?

उत्तर – सतत कार्यरत राहून नागरिकांना सेवा पुरवल्यामुळे स्थैर्य मिळते.

9. मंत्र्यांचे आणि सनदी सेवकांचे नाते कसे असते?

उत्तर – मंत्री निर्णय घेतात आणि सनदी सेवक त्याची अंमलबजावणी करतात.

10. नोकरशाही समाजपरिवर्तनासाठी कशी मदत करते?

उत्तर – स्त्री सक्षमीकरण, बाल संरक्षण, सामाजिक सुधारणा यामध्ये मदत करते.

दीर्घ प्रश्न

1. नोकरशाही म्हणजे काय? तिचे कार्य सांगा.

उत्तर – शासनाची धोरणे अंमलात आणणारी आणि विविध शासकीय सेवा नागरिकांपर्यंत पोहोचवणारी प्रशासकीय यंत्रणा म्हणजे नोकरशाही. ती कायदा व सुव्यवस्था राखणे, सामाजिक सुरक्षा देणे, तसेच आर्थिक आणि औद्योगिक विकास घडवणे यासाठी कार्य करते.

2. नोकरशाहीचे महत्त्व स्पष्ट करा.

उत्तर – नोकरशाही सरकार आणि जनतेमधील दुवा आहे. ती सार्वजनिक सुविधा पुरवून राज्यव्यवस्थेला स्थैर्य प्रदान करते. तसेच धोरणांची अंमलबजावणी करून समाजपरिवर्तन घडवते.

3. संसदीय लोकशाहीत मंत्री आणि नोकरशाही यांचे महत्त्व काय?

उत्तर – मंत्री लोकप्रतिनिधी म्हणून जनहिताचे निर्णय घेतात, तर नोकरशाही ते निर्णय कार्यान्वित करते. दोघांमध्ये समन्वय असल्यास प्रशासन कार्यक्षमपणे चालते. त्यामुळे शासनाचे धोरण प्रभावीपणे राबवता येते.

4. राजकीय तटस्थता नोकरशाहीसाठी का आवश्यक आहे?

उत्तर – कोणतेही सरकार सत्तेवर आले तरी नोकरशाहीने निःपक्षपाती राहून कार्य केले पाहिजे. पक्षपाती प्रशासन झाल्यास लोकशाही व्यवस्था अस्थिर होऊ शकते. म्हणूनच नोकरशाहीचे राजकीयदृष्ट्या तटस्थ असणे गरजेचे आहे.

5. सनदी सेवांचे प्रकार कोणते? उदाहरणे द्या.

उत्तर – भारतात तीन प्रकारच्या सनदी सेवा आहेत – अखिल भारतीय सेवा (IAS, IPS, IFS), केंद्रीय सेवा (IRS, IFS), आणि राज्यसेवा (MPSC द्वारे भरल्या जाणाऱ्या तहसीलदार, गटविकास अधिकारी, इ.).

6. नोकरशाही आणि मंत्री यांच्यातील संबंध कसे असतात?

उत्तर – मंत्री धोरण ठरवतात आणि नोकरशाही त्याची अंमलबजावणी करते. मंत्री जनहिताचे निर्णय घेतात, तर नोकरशाही तांत्रिक बाजू आणि अंमलबजावणी पाहते. दोघांमध्ये समन्वय आवश्यक असतो.

7. नोकरशाहीमुळे समाजात कोणते बदल घडले?

उत्तर – नोकरशाही स्त्रीसक्षमीकरण, अनुसूचित जाती-जमातीसाठी योजना, शिक्षण हक्क आणि आरोग्य सेवा लागू करण्यासाठी महत्त्वाची भूमिका बजावते. त्यामुळे समाजात सकारात्मक बदल होत राहतात.

8. नोकरशाहीची अनामिकता म्हणजे काय?

उत्तर – धोरणांच्या यश-अपयशाची जबाबदारी थेट नोकरशाहीवर न देता ती मंत्र्यांवर असते. संसदेत मंत्र्यांना जबाबदार धरले जाते आणि नोकरशाहीला संरक्षण दिले जाते.

9. नोकरशाहीच्या कार्यक्षमतेसाठी कोणते उपाय आहेत?

उत्तर – प्रशासनात पारदर्शकता, जबाबदारी, प्रामाणिकता आणि जनसेवेची भावना असावी. नोकरशाहीतील भ्रष्टाचार आणि अकार्यक्षमता कमी करण्यासाठी कडक नियम आणि तंत्रज्ञानाचा वापर करणे आवश्यक आहे.

10. UPSC आणि MPSC यांची कार्ये काय आहेत?

उत्तर – UPSC केंद्र शासनाच्या आणि अखिल भारतीय सेवांसाठी स्पर्धा परीक्षा घेतो. MPSC महाराष्ट्रातील राज्यस्तरीय सनदी सेवांसाठी परीक्षा घेऊन उमेदवारांची निवड आणि शिफारस करते.