नागरिकशास्त्र Important Questions Class 8 Chapter 1 Nagrik Shastra Maharashtra Board Marathi Medium

लहान प्रश्न

1. संसदीय शासनपद्धती म्हणजे काय?

उत्तर – लोकप्रतिनिधींनी स्थापन केलेले आणि संसदेस जबाबदार असलेले सरकार संसदीय शासनपद्धती होय.

2. भारताच्या संसदेचे कोणते दोन सभागृह आहेत?

उत्तर – भारताच्या संसदेचे दोन सभागृह लोकसभा आणि राज्यसभा आहेत.

3. भारतात संसदीय शासनपद्धती कोठून स्वीकारली गेली?

उत्तर – भारताने इंग्लंडच्या संसदीय शासनपद्धतीचा स्वीकार केला.

4. संसदीय शासनपद्धतीत प्रधानमंत्रीची भूमिका काय असते?

उत्तर – प्रधानमंत्री सरकारचा प्रमुख असून तो मंत्रिमंडळाची निवड करतो व देशाचा कारभार पाहतो.

5. अविश्वास ठराव म्हणजे काय?

उत्तर – संसदेतील बहुमताने सरकारवर अविश्वास दाखवणारा ठराव म्हणजे अविश्वास ठराव.

6. अध्यक्षीय शासनपद्धतीत कार्यकारी प्रमुख कोण असतो?

उत्तर – अध्यक्षीय शासनपद्धतीत राष्ट्राध्यक्ष कार्यकारी प्रमुख असतो.

7. भारतातील संसद कोणाच्या अध्यक्षतेखाली कार्य करते?

उत्तर – लोकसभा अध्यक्ष आणि राज्यसभेचे सभापती यांच्या अध्यक्षतेखाली संसद कार्य करते.

8. संसदीय शासनपद्धतीला जबाबदार शासनपद्धती का म्हणतात?

उत्तर – कारण कार्यकारी मंडळ हे कायदेमंडळासमोर जबाबदार असते.

9. भारताने संसदीय शासनपद्धती का स्वीकारली?

उत्तर – भारताला ब्रिटिश संसदीय प्रणालीचा अनुभव असल्यामुळे ती अधिक सोयीस्कर होती.

10. संसदीय शासनपद्धती आणि अध्यक्षीय शासनपद्धतीतील मुख्य फरक काय आहे?

उत्तर – संसदीय पद्धतीत सरकार संसदेस जबाबदार असते, तर अध्यक्षीय पद्धतीत राष्ट्राध्यक्ष स्वायत्त असतो.

दीर्घ प्रश्न

1. संसदीय शासनपद्धतीची प्रमुख वैशिष्ट्ये कोणती आहेत?

उत्तर – संसदीय शासनपद्धतीत लोकसभेतील बहुमत पक्ष सरकार स्थापन करतो. प्रधानमंत्री हा कार्यकारी प्रमुख असतो व मंत्रिमंडळाचे नेतृत्व करतो. कायदेमंडळ सरकारच्या कार्यावर नियंत्रण ठेवते व अविश्वास ठरावाद्वारे सरकार हटवू शकते.

2. संसदीय शासनपद्धतीत कायदेमंडळाचे काय कार्य असते?

उत्तर – कायदेमंडळ हे कायदे तयार करणे, सरकारच्या कामकाजावर देखरेख ठेवणे आणि देशाच्या कारभारासाठी नियम ठरवणे यासाठी जबाबदार असते. लोकसभा आणि राज्यसभेतील चर्चांद्वारे कायद्यांची प्रभावी अंमलबजावणी केली जाते. संसदेला जनतेच्या समस्या मांडण्याचे आणि त्यांच्या विकासासाठी निर्णय घेण्याचे अधिकार असतात.

3. अध्यक्षीय शासनपद्धती संसदीय शासनपद्धतीपेक्षा कशी वेगळी आहे?

उत्तर – अध्यक्षीय शासनपद्धतीत राष्ट्राध्यक्ष हा थेट जनतेकडून निवडला जातो व त्याला स्वायत्त अधिकार असतात. याउलट, संसदीय शासनपद्धतीत कार्यकारी मंडळ हे संसदेसमोर जबाबदार असते आणि ते संसदेकडून हटवले जाऊ शकते. अध्यक्षीय शासनपद्धतीत कायदेमंडळ आणि कार्यकारी मंडळ स्वतंत्र असतात.

4. भारतात संसदीय शासनपद्धतीच्या स्वीकारामागील कारणे कोणती आहेत?

उत्तर – भारतात ब्रिटिश कालखंडात संसदीय संस्था अस्तित्वात आल्या होत्या, त्यामुळे ही पद्धती परिचित होती. संसदीय पद्धतीत जनतेच्या प्रतिनिधींना सत्तेत सहभागी होण्याची संधी मिळते, त्यामुळे लोकशाही अधिक बळकट होते. तसेच, संसदीय पद्धतीत सरकारला नियमित चर्चांमधून उत्तरदायी ठेवता येते.

5. अविश्वास ठरावाचे महत्त्व काय आहे?

उत्तर – संसदीय शासनपद्धतीत सरकार हे लोकप्रतिनिधींना जबाबदार असते, त्यामुळे अविश्वास ठराव सरकारच्या कामगिरीचे मूल्यमापन करण्याचे प्रभावी साधन आहे. जर संसद सरकारवर अविश्वास दाखवते, तर त्या सरकारला राजीनामा द्यावा लागतो. त्यामुळे संसद कार्यकारी मंडळावर नियंत्रण ठेवू शकते.

6. संसदीय शासनपद्धतीत मंत्रिमंडळ सामूहिक जबाबदारीने कसे कार्य करते?

उत्तर – मंत्रिमंडळातील प्रत्येक मंत्री हा संपूर्ण मंत्रिमंडळाच्या निर्णयासाठी जबाबदार असतो. मंत्रिमंडळाने घेतलेला कोणताही निर्णय संपूर्ण सरकारचा निर्णय मानला जातो. मंत्रिमंडळाला संसदेसमोर उत्तरदायी राहावे लागते आणि अविश्वास ठराव पास झाल्यास संपूर्ण मंत्रिमंडळ बरखास्त होते.

7. संसदीय शासनपद्धतीतील विरोधी पक्षाची भूमिका काय असते?

उत्तर – विरोधी पक्ष सरकारच्या धोरणांवर नियंत्रण ठेवतो आणि जनतेच्या हिताचे मुद्दे संसदेत मांडतो. विरोधी पक्ष सरकारच्या चुका दाखवतो आणि चांगल्या धोरणांसाठी सरकारला सूचना देतो. यामुळे संसदीय चर्चांमध्ये लोकहिताच्या निर्णयांना वाव मिळतो.

8. भारतीय संसदेत लोकसभेचे महत्त्व काय आहे?

उत्तर – लोकसभा ही थेट जनतेने निवडून दिलेली सभा असल्याने ती संसदेमधील सर्वात प्रभावशाली सभागृह आहे. सरकार स्थापन करण्यासाठी लोकसभेत बहुमत असणे आवश्यक असते. सरकारचे धोरण, कायदे आणि अर्थसंकल्प येथे मंजूर केले जातात, त्यामुळे लोकसभा हे संसदेमधील महत्त्वाचे सभागृह आहे.

9. राष्ट्रपती आणि प्रधानमंत्री यांच्यात काय फरक आहे?

उत्तर – राष्ट्रपती हा भारताचा घटनात्मक प्रमुख असून तो अधिकृतरित्या संसद, सरकार आणि लष्कराचा सर्वोच्च नेता असतो. प्रधानमंत्री हा कार्यकारी प्रमुख असतो आणि सरकार चालवण्याची जबाबदारी त्याच्यावर असते. राष्ट्रपती नाममात्र प्रमुख असून प्रधानमंत्री खऱ्या अर्थाने देशाचा कारभार सांभाळतो.

10. संसदीय आणि अध्यक्षीय शासनपद्धती कोणत्या देशांत राबवल्या जातात?

उत्तर – संसदीय शासनपद्धती इंग्लंड, भारत, कॅनडा, जपान आणि ऑस्ट्रेलिया या देशांमध्ये आढळते. अध्यक्षीय शासनपद्धती अमेरिका, रशिया, ब्राझील आणि अर्जेंटिना या देशांमध्ये स्वीकारली गेली आहे. प्रत्येक देश आपल्या परिस्थितीनुसार योग्य शासनपद्धती स्वीकारतो.