इतिहास Notes Class 8 Chapter 5 Itihas Maharashtra Board Marathi Medium

सामाजिक व धार्मिक प्रबोधन

१. सामाजिक आणि धार्मिक प्रबोधनाची गरज

• भारतात अनेक वर्षे रूढी, परंपरा, अंधश्रद्धा आणि अन्यायकारक सामाजिक प्रथा चालू होत्या.
• सतीप्रथा, बालविवाह, अस्पृश्यता, स्त्री शिक्षणाचा अभाव यांसारख्या समस्यांमुळे समाज मागासलेला होता.
• इंग्रजी शिक्षणामुळे लोकांना आधुनिक विचार आणि विज्ञानाची जाणीव होऊ लागली.
• अनेक समाजसुधारकांनी या अन्यायकारक प्रथांविरोधात लढा दिला आणि सामाजिक सुधारणा घडवून आणल्या.

२. प्रमुख समाजसुधारक आणि त्यांचे कार्य

(१) राजा राममोहन रॉय (1772 – 1833)

• ब्राह्मो समाजाची स्थापना (1828)
• सतीप्रथा बंद करण्यासाठी प्रयत्न केले आणि ब्रिटिश सरकारकडून बंदी घालण्यात यश मिळवले.
• विधवा विवाह आणि स्त्री शिक्षणाला प्रोत्साहन दिले.
• हिंदू धर्मातील मूर्तिपूजा, अंधश्रद्धा, जातिभेद यांना विरोध केला.

(२) महात्मा ज्योतिराव फुले (1827 – 1890)

• सत्यशोधक समाजाची स्थापना (1873)
• शूद्र आणि अतिशूद्रांना शिक्षण मिळावे यासाठी प्रयत्न.
• सावित्रीबाई फुले यांच्या मदतीने पहिली मुलींची शाळा (1848) सुरू केली.
• अस्पृश्यता, जातिभेद, स्त्रीशिक्षण, शेती सुधारणा यासाठी कार्य केले.
• ‘गुलामगिरी’ नावाचा ग्रंथ लिहिला, ज्यामध्ये त्यांनी जातीव्यवस्थेचा विरोध केला.

(३) स्वामी दयानंद सरस्वती (1824 – 1883)

• आर्य समाजाची स्थापना (1875)
• मूर्तिपूजा, अंधश्रद्धा, कर्मकांड, जातिभेद यांना विरोध.
• ‘वेदांचा खरा अर्थ समजून घ्या’ असा संदेश दिला.
• स्त्री शिक्षण, विधवा पुनर्विवाह, समानता यांचा प्रचार केला.

(४) स्वामी विवेकानंद (1863 – 1902)

• रामकृष्ण मिशनची स्थापना (1897)
• भारतीय संस्कृतीचे जागतिक स्तरावर प्रतिनिधित्व.
• 1893 मध्ये शिकागो धर्मपरिषदेत प्रभावी भाषण.
• शिक्षण, समाजसेवा आणि युवकांना प्रेरणा देण्यावर भर दिला.

(५) सर सय्यद अहमद खान (1817 – 1898)

• मुस्लिम समाजाच्या प्रगतीसाठी शिक्षणावर भर.
• मोहम्मदन अँग्लो-ओरिएंटल कॉलेजची (अलीगड मुस्लिम विद्यापीठ) स्थापना.
• विज्ञान आणि आधुनिक शिक्षण महत्त्वाचे आहे हे मुस्लिम समाजाला पटवून दिले.

(६) सावित्रीबाई फुले (1831 – 1897)

• भारतातील पहिल्या महिला शिक्षिका.
• मुलींच्या शिक्षणासाठी पहिली शाळा सुरू केली.
• अस्पृश्य मुलांसाठीही शिक्षणाची सोय केली.
• स्त्रियांवरील अन्यायकारक प्रथांविरोधात आवाज उठवला.

(७) न्यायमूर्ती महादेव गोविंद रानडे (1842 – 1901)

• विधवा पुनर्विवाह, स्त्री शिक्षण, सामाजिक समतेसाठी प्रयत्न.
• प्रार्थना समाजाची स्थापना केली.
• स्त्रियांना शिक्षण आणि स्वावलंबन मिळावे यासाठी प्रयत्न.

३. सामाजिक सुधारणांचा प्रभाव

• सतीप्रथा बंद झाली, विधवा विवाहास प्रोत्साहन मिळाले.
• स्त्री शिक्षणाचा प्रसार होऊ लागला.
• अस्पृश्यता कमी करण्यासाठी प्रयत्न झाले.
• आधुनिक शिक्षणाचा स्वीकार होऊन समाजात परिवर्तन झाले.

४. आजच्या काळातील सामाजिक सुधारणा

• अजूनही काही ठिकाणी स्त्री शिक्षण, जातिभेद, दारिद्र्य यांसारख्या समस्या आहेत.
• संविधानाने सर्वांना समान हक्क दिले असूनही सुधारणा करण्याची गरज आहे.
• शिक्षण, आरोग्य, स्वच्छता, महिला सबलीकरण यासाठी समाजाने पुढे यायला हवे.

निष्कर्ष

• समाजसुधारकांनी भारताच्या सामाजिक जडणघडणीत महत्त्वाची भूमिका बजावली.
• आजही त्यांच्या विचारांचा प्रभाव कायम आहे.
• आपणही सामाजिक सुधारणांसाठी योगदान द्यावे आणि समानता, शिक्षण, आणि न्याय यासाठी कार्य करावे.