इतिहास Question Answers Class 8 Chapter 11 Itihas Maharashtra Board Marathi Medium

समतेचा लढा

1. दिलेल्या पर्यायांपैकी योग्य पर्याय निवडून विधाने पुन्हा लिहा.

(1) राजकोट येथे रेडक्रॉस सोसायटीची स्थापना रखमाबाई जनार्दन सावे यांनी केली.

(2) अंमळनेरच्या गिरणी कामगार युनियनचे अध्यक्ष साने गुरुजी होते.

(3) आयटकच्या पहिल्या अधिवेशनाचे अध्यक्ष लाला लजपतराय होते.

2. टीपा लिहा.

(1) महर्षी विठ्ठल रामजी शिंदे यांचे सामाजिक कार्य

उत्तर – 

• 1906 मध्ये ‘डिप्रेस्ड क्लासेस मिशन’ ही संस्था स्थापन केली.
• दलितांच्या शिक्षणासाठी शाळा व उद्योगशाळा सुरू केल्या.
• पुण्यात पर्वती मंदिर प्रवेश सत्याग्रह केला.
• दलितांसाठी मताधिकार व आरक्षणाच्या चळवळीत सक्रिय सहभाग घेतला.

(2) राजर्षी शाहू महाराजांनी कोल्हापूर संस्थानात केलेल्या सुधारणा

उत्तर – 

• कोल्हापूर संस्थानात आरक्षणाचा जाहीरनामा काढला.
• मोफत आणि सक्तीच्या प्राथमिक शिक्षणाचा कायदा केला.
• आंतरजातीय विवाहास कायदेशीर मान्यता दिली.
• ‘बलुतेदारी पद्धती’ नष्ट करून कोणालाही कोणताही व्यवसाय करण्याची संधी दिली.
• जातीभेद नष्ट करण्यासाठी रोटीबंदी, बेटीबंदी विरोधात लढा दिला.

3. पुढील विधाने सकारण स्पष्ट करा.

(1) सरकारने साम्यवादी चळवळ चिरडण्याचे ठरवले.

उत्तर – 

• साम्यवादी चळवळीने शेतकरी व कामगार संघटनांना एकत्र आणले.
• ब्रिटिश सरकारला ही चळवळ धोका वाटू लागल्यामुळे त्यांनी अनेक नेत्यांना अटक केली.
• 1929 मध्ये ‘मीरत कट खटला’ भरवून साम्यवाद्यांवर कारवाई करण्यात आली.

(2) डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी ‘मूकनायक’, ‘बहिष्कृत भारत’ यांसारखी वृत्तपत्रे सुरू केली.

उत्तर – 

• समाजातील अन्याय व विषमतेविरोधात आवाज उठवण्यासाठी वृत्तपत्रांचा वापर केला.
• अस्पृश्यांसाठी शिक्षण व हक्क याबाबत जनजागृती केली.
• सामाजिक सुधारणांसाठी दलितांना संघटित करण्याचे काम केले.

(3) राष्ट्रव्यापी कामगार संघटनेची आवश्यकता भासू लागली.

उत्तर – 

• कामगारांचे वाढते शोषण: पहिल्या महायुद्धानंतर भारतात औद्योगिकीकरण वेगाने वाढले, त्यामुळे कामगारांची संख्या मोठ्या प्रमाणात वाढली. मात्र, त्यांचे शोषणही वाढले.
• स्थानिक संघटनांची मर्यादा: 1890 मध्ये नारायण मेघाजी लोखंडे यांनी ‘बॉम्बे मिल हँड्स असोसिएशन’ ही स्थानिक पातळीवरील पहिली कामगार संघटना स्थापन केली. परंतु, अशा स्थानिक संघटना एकत्र येऊन मोठा प्रभाव टाकू शकत नव्हत्या.
• राष्ट्रव्यापी संघटनेची गरज: कामगारांच्या समस्या फक्त एका भागापुरत्या मर्यादित नव्हत्या, तर त्या संपूर्ण देशभर होत्या. त्यामुळे त्यांना एकत्र आणण्यासाठी एक मोठी संघटना हवी होती.
• 1920 मध्ये ‘ऑल इंडिया ट्रेड युनियन काँग्रेस’ (आयटक) ची स्थापना: राष्ट्रव्यापी संघटनेची आवश्यकता लक्षात घेऊन 1920 मध्ये आयटकची स्थापना करण्यात आली.
• ना. म. जोशी आणि लाला लजपतराय यांचे योगदान: कामगार संघटनांना अधिक बळ देण्यासाठी या नेत्यांनी पुढाकार घेतला. लाला लजपतराय हे आयटकच्या पहिल्या अधिवेशनाचे अध्यक्ष होते.
• स्वातंत्र्यलढ्यातील भूमिका: कामगार चळवळींनी स्वातंत्र्यलढ्याला बळ दिले. स्वदेशी चळवळीच्या काळात अनेक कामगार संपावर गेले.

4. पुढील प्रश्नांची थोडक्यात उत्तरे लिहा.

(1) आधुनिक भारताच्या जडणघडणीत समतेचा लढा महत्त्वाचा का ठरतो?

उत्तर – 

• भारतात आर्थिक, सामाजिक व जातीय विषमता होती.
• स्वातंत्र्यलढ्यात फक्त राजकीय स्वातंत्र्य नव्हे, तर सामाजिक समता महत्त्वाची होती.
• शेतकरी, कामगार, दलित, स्त्रिया यांनी हक्कांसाठी लढे उभे केले.
• संविधानाने समतेचा अधिकार दिला आणि समाज सुधारणेची प्रक्रिया गतिमान केली.

(2) पूर्व खानदेशात साने गुरुजींनी केलेले कार्य लिहा.

उत्तर – 

• 1938 मध्ये अतिवृष्टीमुळे शेतकऱ्यांना मोठे नुकसान झाले.
• साने गुरुजींनी शेतसारा माफ करण्यासाठी मोर्चे आणि सभा घेतल्या.
• शेतकऱ्यांना संघटित करून त्यांच्या मागण्यांसाठी आंदोलन केले.

(3) कामगारांनी उभे केलेले लढे राष्ट्रीय चळवळीस पूरक कसे ठरले?

उत्तर – 

• स्वदेशी चळवळीच्या वेळी कामगारांनी संप करून ब्रिटिश उद्योगांना फटका दिला.
• 1920 मध्ये ‘ऑल इंडिया ट्रेड युनियन काँग्रेस’ स्थापन झाली.
• कामगार संपामुळे ब्रिटिश सरकारवर दबाव वाढला आणि चळवळींना बळ मिळाले.

(4) स्त्रीविषयक सुधारणा चळवळीचे स्वरूप स्पष्ट करा.

उत्तर – 

• स्त्रियांनी शिक्षण, मतदानाचा हक्क, वारसा हक्क यांसाठी लढे दिले.
• पंडिता रमाबाई, रमाबाई रानडे यांसारख्या नेत्यांनी स्त्री संघटना स्थापन केल्या.
• राष्ट्रीय चळवळीत स्त्रियांनी सहभाग घेतला आणि समाजात स्त्री-पुरुष समतेचा विचार रुजला.