इतिहास Notes Class 8 Chapter 9 Itihas Maharashtra Board Marathi Medium

स्वातंत्र्यलढ्याचे अंतिम पर्व

1) 1935 चा कायदा आणि प्रांतिक मंत्रिमंडळे

1935 चा कायदा:

• या कायद्याने ब्रिटिशशासित प्रांत आणि संस्थाने मिळून एक संघराज्य स्थापन करण्याची तरतूद केली.
• ब्रिटिशशासित प्रांतांचा कारभार भारतीय प्रतिनिधींना सोपवण्याची योजना होती.
• संस्थानांना स्वायत्तता मिळणार नव्हती, त्यामुळे संस्थानिकांनी या संघराज्यात सामील होण्यास नकार दिला.

प्रांतिक मंत्रिमंडळे:

• राष्ट्रीय सभेने 1937 मध्ये झालेल्या निवडणुकांमध्ये भाग घेतला.
• 11 प्रांतांपैकी 8 प्रांतांमध्ये राष्ट्रीय सभेचे सरकार स्थापन झाले.
• त्यांनी राजबंद्यांची मुक्तता, दारूबंदी, शेतकऱ्यांसाठी कर्जमाफी, दलित सुधारणा यांसारखी कामे केली.

2) दुसरे महायुद्ध आणि क्रिप्स योजना (1942)

• 1939 मध्ये युरोपात दुसरे महायुद्ध सुरू झाले, त्यात इंग्लंडने भारतालाही सहभागी केल्याचे जाहीर केले.
• राष्ट्रीय सभेने भारताला त्वरित स्वातंत्र्य देण्याची मागणी केली, पण ब्रिटिशांनी ती फेटाळली.
• त्यामुळे राष्ट्रीय सभेच्या मंत्रिमंडळांनी राजीनामे दिले.

क्रिप्स योजना:

• इंग्लंडने भारताच्या सहकार्याची गरज लक्षात घेऊन मार्च 1942 मध्ये स्टॅफर्ड क्रिप्स यांना भारतात पाठवले.
• त्यांनी भारताला युद्धानंतर स्वायत्तता देण्याची योजना मांडली, पण पूर्ण स्वातंत्र्याचा उल्लेख नव्हता.
• त्यामुळे राष्ट्रीय सभेने ती नाकारली, तसेच मुस्लीम लीगनेही ती फेटाळली.

3) छोडो भारत चळवळ (1942)

छोडो भारत ठराव:

• 7 ऑगस्ट 1942 रोजी मुंबईतील गवालिया टँक मैदानावर (क्रांती मैदान) राष्ट्रीय सभेचे अधिवेशन झाले.
• 8 ऑगस्ट रोजी पंडित जवाहरलाल नेहरूंनी हा ठराव मांडला व तो बहुमताने मंजूर झाला.
• महात्मा गांधींनी ‘करेंगे या मरेंगे’ ही प्रेरणादायी घोषणा दिली.

जनआंदोलनाची प्रतिक्रिया:

• राष्ट्रीय सभेच्या नेत्यांना अटक होताच देशभर संतप्त प्रतिक्रिया उमटली.
• जनतेने मिरवणुका काढल्या, पोलिसांनी लाठीहल्ले व गोळीबार केला.
• काही ठिकाणी ब्रिटिश सरकारच्या तुरुंगांवर, पोलिस ठाण्यांवर हल्ले करण्यात आले.

4) भूमिगत चळवळ आणि बालवीरांचे योगदान

भूमिगत चळवळ:

• 1942 च्या अखेरीस आंदोलन भूमिगत स्वरूपात सुरू झाले.
• जयप्रकाश नारायण, राममनोहर लोहिया, अच्युतराव पटवर्धन, सुचेता कृपलानी, यशवंतराव चव्हाण यांसारखे नेते सक्रिय झाले.
• त्यांनी रेल्वेमार्ग तोडणे, टेलिफोनच्या तारा कापणे, पूल उद्ध्वस्त करणे यांसारख्या कृती केल्या.

बालवीरांचे बलिदान:

• नंदूरबार येथे शिरीषकुमार आणि त्यांच्या सहकाऱ्यांनी तिरंगा झेंडा घेऊन मिरवणूक काढली.
• ‘वंदे मातरम्’च्या घोषणा दिल्याने पोलिसांनी गोळीबार केला.
• शिरीषकुमार, लालदास, धनसुखलाल, शशिधर आणि घनश्याम हे शाळकरी विद्यार्थी शहीद झाले.

5) प्रतिसरकार आणि त्यांचे कार्य

• काही भागांमध्ये ब्रिटिश अधिकाऱ्यांना हाकलून लोकांनी प्रतिसरकार स्थापन केली.
• सातारा जिल्ह्यात क्रांतिसिंह नाना पाटील यांच्या नेतृत्वाखाली प्रतिसरकार स्थापन झाले.
• या सरकारने कर संकलन, न्यायनिवाडा, साक्षरता प्रसार, दारूबंदी, जातिभेद निर्मूलन यासारखी लोकहिताची कार्ये केली.
• त्यामुळे प्रतिसरकार जनतेचे प्रेरणास्थान ठरले.

6) आझाद हिंद सेना आणि नेताजी सुभाषचंद्र बोस

आझाद हिंद सेनेची स्थापना:

• नेताजी सुभाषचंद्र बोस यांनी जपानच्या मदतीने आझाद हिंद सेनेची स्थापना केली.
• त्यांनी ‘फॉरवर्ड ब्लॉक’ हा पक्ष स्थापन करून ब्रिटिशांविरोधात उठाव करण्याचे आवाहन केले.
• जपानने अंदमान व निकोबार बेटे आझाद हिंद सेनेच्या स्वाधीन केली.

आझाद हिंद सेनेचा संघर्ष:

• 1944 मध्ये त्यांनी आसामच्या पूर्व सीमेवर हल्ले केले.
• मात्र, जपानच्या शरणागतीमुळे सेनेला मदत मिळणे थांबले.
• नेताजींच्या मृत्यूनंतर आझाद हिंद सेनेला शस्त्र खाली ठेवावी लागली.

7) नौदल उठाव आणि ब्रिटिश सत्तेवरील परिणाम

• आझाद हिंद सेनेच्या प्रेरणेतून भारतीय नौदल आणि हवाई दलात ब्रिटिशांविरोधात असंतोष निर्माण झाला.
• 18 फेब्रुवारी 1946 रोजी मुंबईतील ‘तलवार’ नौसैनिक तळावर भारतीय नौसैनिकांनी ब्रिटिशांविरोधात उठाव केला.
• नौसैनिकांनी तिरंगा फडकवून ब्रिटीशांविरोधात घोषणा दिल्या.
• ब्रिटिश लष्कराने गोळीबार केला, तरी उठावकऱ्यांनी प्रतिकार केला.
• यामुळे ब्रिटिशांनी भारत सोडण्याचा विचार सुरू केला.

8) 1942 च्या चलेजाव चळवळीचे महत्त्व

• या आंदोलनामुळे भारतीय जनतेत ब्रिटिशांविरोधात व्यापक असंतोष निर्माण झाला.
• लाखो लोक तुरुंगात डांबले गेले, अनेकांनी बलिदान दिले.
• ब्रिटिश सत्तेच्या विरोधात जनतेचा रोष वाढत गेला.
• लष्कर, नौदल आणि हवाई दल देखील ब्रिटिशांविरोधात उठाव करू लागले.
• त्यामुळे ब्रिटिशांना भारत सोडण्याशिवाय पर्याय राहिला नाही आणि 15 ऑगस्ट 1947 रोजी भारत स्वतंत्र झाला.

✦ निष्कर्ष:

• 1935 च्या कायद्यापासून 1946 पर्यंत भारतीय स्वातंत्र्यलढा अधिक तीव्र होत गेला.
• ‘छोडो भारत’ आंदोलन, आझाद हिंद सेनेची लढाई आणि नौदल उठाव या घटनांमुळे ब्रिटिश सरकारला मोठे आव्हान मिळाले.
• या संघर्षामुळे 15 ऑगस्ट 1947 रोजी भारताने स्वातंत्र्य मिळवले.