इतिहास Notes Class 8 Chapter 6 Itihas Maharashtra Board Marathi Medium

स्वातंत्र्य चळवळीच्या युगास प्रारंभ

1. इंग्रजी शिक्षण आणि राष्ट्रीयत्वाची भावना

• इंग्रजी शिक्षणामुळे भारतीय समाजात आधुनिक विचार आले.
• नवीन सुशिक्षित समाजाने सामाजिक व राजकीय सुधारणा घडवून आणल्या.
• न्याय, स्वातंत्र्य, समता, लोकशाही यासारख्या मूल्यांची ओळख झाली.
• इंग्रजी भाषेमुळे भारताच्या विविध भागांतील लोक एकत्र येऊ लागले.

2. ब्रिटिश राजवटीतील प्रशासकीय केंद्रीकरण

• ब्रिटिशांनी देशभर एकसमान प्रशासन प्रणाली लागू केली.
• कायदे सर्वांसाठी समान करण्यात आले.
• रेल्वे, रस्ते आणि टेलिग्राफ या सुविधांमुळे देशभरातील लोकांमध्ये संपर्क वाढला.
• त्यामुळे लोकांमध्ये एकात्मता आणि राष्ट्रभावना वाढीस लागली.

3. भारताचे आर्थिक शोषण

• भारताची संपत्ती वेगवेगळ्या मार्गांनी इंग्लंडला पाठवली जात होती.
• शेतकऱ्यांना नगदी पिके घेण्यास भाग पाडले जात होते.
• जादा कर आणि दुष्काळामुळे भारतीय शेती संकटात सापडली.
• पारंपरिक उद्योगधंद्यांचा ऱ्हास होऊन बेकारी वाढली.

4. भारताच्या प्राचीन इतिहासाचा अभ्यास

• ब्रिटिशांनी 1784 मध्ये कोलकाता येथे एशियाटिक सोसायटी स्थापन केली.
• अनेक भारतीय आणि पाश्चिमात्य विद्वानांनी प्राचीन भारतीय संस्कृतीचा अभ्यास केला.
• डॉ. भाऊ दाजी लाड आणि डॉ. रा. गो. भांडारकर यांसारख्या विद्वानांनी संशोधन केले.
• भारतीयांना आपल्या समृद्ध इतिहासाची जाणीव झाली आणि अस्मिता जागृत झाली.

5. वृत्तपत्रांचे कार्य

• या काळात इंग्रजी व प्रादेशिक भाषांमध्ये वृत्तपत्रे सुरू झाली.
• दर्पण, प्रभाकर, हिंदू, अमृत बझार पत्रिका, केसरी आणि मराठा यांसारख्या वृत्तपत्रांनी समाजजागृती केली.
• सरकारच्या अन्यायकारक धोरणांवर टीका करण्यात आली.
• वृत्तपत्रांमुळे स्वातंत्र्यलढ्याला बळ मिळाले.

6. भारतीय राष्ट्रीय सभेची स्थापना (1885)

• स्थापना: 28 डिसेंबर 1885 रोजी मुंबई येथे.
• पहिले अधिवेशन: गोकुळदास तेजपाल संस्कृत पाठशाळेत भरले.
• पहिले अध्यक्ष: व्योमेशचंद्र बॅनर्जी.
• स्थापक: ब्रिटिश अधिकारी ॲलन ऑक्टेव्हिअन ह्यूम यांनी पुढाकार घेतला.
• उद्दीष्टे:
  1. भारताच्या विविध भागांतील लोकांना एकत्र आणणे.
  2. परस्परांच्या समस्या जाणून घेऊन विचारविमर्श करणे.
  3. लोकांमध्ये एकात्मतेची भावना निर्माण करणे.
  4. भारताच्या उन्नतीसाठी प्रयत्न करणे.

7. भारतीय राष्ट्रीय सभेतील दोन गट

(अ) मवाळ गट (1885-1905)

• सनदशीर मार्गाने ब्रिटिशांकडून सुधारणा मिळवण्यावर विश्वास.
• ब्रिटिश सरकारला निवेदने आणि याचिका सादर करणे.
• प्रमुख नेते – गोपाळ कृष्ण गोखले, फिरोजशहा मेहता, सुरेंद्रनाथ बॅनर्जी.

(ब) जहाल गट (1905-1920)

• स्वातंत्र्यासाठी तीव्र संघर्ष करण्यावर भर.
• वृत्तपत्रे, राष्ट्रीय उत्सव आणि आंदोलन यांचा वापर.
• प्रमुख नेते – लोकमान्य टिळक, लाला लजपतराय, बिपिनचंद्र पाल.

8. बंगालची फाळणी (1905) आणि वंगभंग चळवळ

• लॉर्ड कर्झनने 1905 मध्ये बंगालची फाळणी केली.
• प्रशासकीय सोयीसाठी असा दावा केला पण खरा हेतू हिंदू-मुस्लिम फूट पाडणे हा होता.
• वंगभंग चळवळ:
  • 16 ऑक्टोबर 1905 हा दिवस राष्ट्रीय शोकदिवस म्हणून पाळला गेला.
  • सर्वत्र ‘वंदे मातरम्’ चा जयघोष केला गेला.
  • रवींद्रनाथ टागोर यांनी रक्षाबंधन सोहळा आयोजित केला.
  • निषेध आंदोलनामुळे 1911 मध्ये ही फाळणी रद्द करण्यात आली.

9. राष्ट्रीय सभेची चतुःसूत्री (1906)

1. स्वराज्य – भारतासाठी स्वशासन मिळवणे.
2. स्वदेशी – भारतीय वस्तू वापरणे, परदेशी वस्तू टाळणे.
3. राष्ट्रीय शिक्षण – भारतीयांसाठी स्वतंत्र शिक्षण व्यवस्था.
4. बहिष्कार – परदेशी वस्तूंवर बंदी घालणे.

10. होमरूल चळवळ (1916)

• 1914 मध्ये टिळक मंडालेच्या तुरुंगातून सुटले.
• डॉ. ॲनी बेझंट आणि लोकमान्य टिळक यांनी होमरूल चळवळ सुरू केली.
• होमरूलचा अर्थ: ‘आपला राज्यकारभार आपण करणे’ म्हणजेच स्वशासन.
• टिळकांचे वचन: “स्वराज्य हा माझा जन्मसिद्ध हक्क आहे आणि तो मी मिळवणारच!”
• ही चळवळ स्वातंत्र्यलढ्याची दिशा बदलणारी ठरली.

11. पहिले महायुद्ध आणि भारत (1914-1918)

• युद्धामुळे भारतावर आर्थिक संकट आले.
• भारतीय सैनिकांना ब्रिटिश सेनेत भरती करण्यात आले.
• महागाई, कर वाढ आणि अन्यायामुळे असंतोष निर्माण झाला.
• यामुळे स्वातंत्र्यलढा अधिक तीव्र झाला.

12. माँटेग्यू-चेम्सफर्ड सुधारणा (1919)

• ब्रिटिश सरकारने भारतीयांना काही मर्यादित अधिकार दिले.
• पण मोठे महत्त्वाचे अधिकार ब्रिटिश गव्हर्नरकडेच राहिले.
• लोकमान्य टिळक यांनी या कायद्यावर टीका करत म्हटले, “हे स्वराज्य नाही, त्याचाही पाया नाही.”

13. महत्त्वाचे परिणाम आणि पुढील वाटचाल

• वंगभंग चळवळ, होमरूल चळवळ आणि राष्ट्रीय जागृतीमुळे स्वातंत्र्यलढ्याला गती मिळाली.
• राष्ट्रीय सभेने स्वराज्याची मागणी अधिक ठामपणे मांडली.
• पुढील काही वर्षांत महात्मा गांधींच्या नेतृत्वाखाली असहकार चळवळ सुरू झाली.

संक्षिप्त सारांश:

• 1885 मध्ये भारतीय राष्ट्रीय सभा स्थापन झाली.
• 1905 मध्ये बंगालची फाळणी आणि त्याविरोधातील वंगभंग चळवळ झाली.
• 1916 मध्ये होमरूल चळवळ सुरू झाली.
• 1919 मध्ये माँटेग्यू-चेम्सफर्ड सुधारणा लागू करण्यात आल्या.
• या सर्व घटनांमुळे भारतीय स्वातंत्र्यलढ्याला अधिक गती मिळाली.