स्वातंत्र्य चळवळीच्या युगास प्रारंभ
1. इंग्रजी शिक्षण आणि राष्ट्रीयत्वाची भावना
- इंग्रजी शिक्षणामुळे भारतीय समाजात आधुनिक विचार आले.
- नवीन सुशिक्षित समाजाने सामाजिक व राजकीय सुधारणा घडवून आणल्या.
- न्याय, स्वातंत्र्य, समता, लोकशाही यासारख्या मूल्यांची ओळख झाली.
- इंग्रजी भाषेमुळे भारताच्या विविध भागांतील लोक एकत्र येऊ लागले.
2. ब्रिटिश राजवटीतील प्रशासकीय केंद्रीकरण
- ब्रिटिशांनी देशभर एकसमान प्रशासन प्रणाली लागू केली.
- कायदे सर्वांसाठी समान करण्यात आले.
- रेल्वे, रस्ते आणि टेलिग्राफ या सुविधांमुळे देशभरातील लोकांमध्ये संपर्क वाढला.
- त्यामुळे लोकांमध्ये एकात्मता आणि राष्ट्रभावना वाढीस लागली.
3. भारताचे आर्थिक शोषण
- भारताची संपत्ती वेगवेगळ्या मार्गांनी इंग्लंडला पाठवली जात होती.
- शेतकऱ्यांना नगदी पिके घेण्यास भाग पाडले जात होते.
- जादा कर आणि दुष्काळामुळे भारतीय शेती संकटात सापडली.
- पारंपरिक उद्योगधंद्यांचा ऱ्हास होऊन बेकारी वाढली.
4. भारताच्या प्राचीन इतिहासाचा अभ्यास
- ब्रिटिशांनी 1784 मध्ये कोलकाता येथे एशियाटिक सोसायटी स्थापन केली.
- अनेक भारतीय आणि पाश्चिमात्य विद्वानांनी प्राचीन भारतीय संस्कृतीचा अभ्यास केला.
- डॉ. भाऊ दाजी लाड आणि डॉ. रा. गो. भांडारकर यांसारख्या विद्वानांनी संशोधन केले.
- भारतीयांना आपल्या समृद्ध इतिहासाची जाणीव झाली आणि अस्मिता जागृत झाली.
5. वृत्तपत्रांचे कार्य
- या काळात इंग्रजी व प्रादेशिक भाषांमध्ये वृत्तपत्रे सुरू झाली.
- दर्पण, प्रभाकर, हिंदू, अमृत बझार पत्रिका, केसरी आणि मराठा यांसारख्या वृत्तपत्रांनी समाजजागृती केली.
- सरकारच्या अन्यायकारक धोरणांवर टीका करण्यात आली.
- वृत्तपत्रांमुळे स्वातंत्र्यलढ्याला बळ मिळाले.
6. भारतीय राष्ट्रीय सभेची स्थापना (1885)
- स्थापना: 28 डिसेंबर 1885 रोजी मुंबई येथे.
- पहिले अधिवेशन: गोकुळदास तेजपाल संस्कृत पाठशाळेत भरले.
- पहिले अध्यक्ष: व्योमेशचंद्र बॅनर्जी.
- स्थापक: ब्रिटिश अधिकारी ॲलन ऑक्टेव्हिअन ह्यूम यांनी पुढाकार घेतला.
- उद्दीष्टे:
- भारताच्या विविध भागांतील लोकांना एकत्र आणणे.
- परस्परांच्या समस्या जाणून घेऊन विचारविमर्श करणे.
- लोकांमध्ये एकात्मतेची भावना निर्माण करणे.
- भारताच्या उन्नतीसाठी प्रयत्न करणे.
7. भारतीय राष्ट्रीय सभेतील दोन गट
(अ) मवाळ गट (1885-1905)
- सनदशीर मार्गाने ब्रिटिशांकडून सुधारणा मिळवण्यावर विश्वास.
- ब्रिटिश सरकारला निवेदने आणि याचिका सादर करणे.
- प्रमुख नेते – गोपाळ कृष्ण गोखले, फिरोजशहा मेहता, सुरेंद्रनाथ बॅनर्जी.
(ब) जहाल गट (1905-1920)
- स्वातंत्र्यासाठी तीव्र संघर्ष करण्यावर भर.
- वृत्तपत्रे, राष्ट्रीय उत्सव आणि आंदोलन यांचा वापर.
- प्रमुख नेते – लोकमान्य टिळक, लाला लजपतराय, बिपिनचंद्र पाल.
8. बंगालची फाळणी (1905) आणि वंगभंग चळवळ
- लॉर्ड कर्झनने 1905 मध्ये बंगालची फाळणी केली.
- प्रशासकीय सोयीसाठी असा दावा केला पण खरा हेतू हिंदू-मुस्लिम फूट पाडणे हा होता.
- वंगभंग चळवळ:
- 16 ऑक्टोबर 1905 हा दिवस राष्ट्रीय शोकदिवस म्हणून पाळला गेला.
- सर्वत्र ‘वंदे मातरम्’ चा जयघोष केला गेला.
- रवींद्रनाथ टागोर यांनी रक्षाबंधन सोहळा आयोजित केला.
- निषेध आंदोलनामुळे 1911 मध्ये ही फाळणी रद्द करण्यात आली.
9. राष्ट्रीय सभेची चतुःसूत्री (1906)
- स्वराज्य – भारतासाठी स्वशासन मिळवणे.
- स्वदेशी – भारतीय वस्तू वापरणे, परदेशी वस्तू टाळणे.
- राष्ट्रीय शिक्षण – भारतीयांसाठी स्वतंत्र शिक्षण व्यवस्था.
- बहिष्कार – परदेशी वस्तूंवर बंदी घालणे.
10. होमरूल चळवळ (1916)
- 1914 मध्ये टिळक मंडालेच्या तुरुंगातून सुटले.
- डॉ. ॲनी बेझंट आणि लोकमान्य टिळक यांनी होमरूल चळवळ सुरू केली.
- होमरूलचा अर्थ: ‘आपला राज्यकारभार आपण करणे’ म्हणजेच स्वशासन.
- टिळकांचे वचन: “स्वराज्य हा माझा जन्मसिद्ध हक्क आहे आणि तो मी मिळवणारच!”
- ही चळवळ स्वातंत्र्यलढ्याची दिशा बदलणारी ठरली.
11. पहिले महायुद्ध आणि भारत (1914-1918)
- युद्धामुळे भारतावर आर्थिक संकट आले.
- भारतीय सैनिकांना ब्रिटिश सेनेत भरती करण्यात आले.
- महागाई, कर वाढ आणि अन्यायामुळे असंतोष निर्माण झाला.
- यामुळे स्वातंत्र्यलढा अधिक तीव्र झाला.
12. माँटेग्यू-चेम्सफर्ड सुधारणा (1919)
- ब्रिटिश सरकारने भारतीयांना काही मर्यादित अधिकार दिले.
- पण मोठे महत्त्वाचे अधिकार ब्रिटिश गव्हर्नरकडेच राहिले.
- लोकमान्य टिळक यांनी या कायद्यावर टीका करत म्हटले, “हे स्वराज्य नाही, त्याचाही पाया नाही.”
13. महत्त्वाचे परिणाम आणि पुढील वाटचाल
- वंगभंग चळवळ, होमरूल चळवळ आणि राष्ट्रीय जागृतीमुळे स्वातंत्र्यलढ्याला गती मिळाली.
- राष्ट्रीय सभेने स्वराज्याची मागणी अधिक ठामपणे मांडली.
- पुढील काही वर्षांत महात्मा गांधींच्या नेतृत्वाखाली असहकार चळवळ सुरू झाली.
संक्षिप्त सारांश:
- 1885 मध्ये भारतीय राष्ट्रीय सभा स्थापन झाली.
- 1905 मध्ये बंगालची फाळणी आणि त्याविरोधातील वंगभंग चळवळ झाली.
- 1916 मध्ये होमरूल चळवळ सुरू झाली.
- 1919 मध्ये माँटेग्यू-चेम्सफर्ड सुधारणा लागू करण्यात आल्या.
- या सर्व घटनांमुळे भारतीय स्वातंत्र्यलढ्याला अधिक गती मिळाली.
Leave a Reply