इतिहास Notes Class 8 Chapter 4 Itihas Maharashtra Board Marathi Medium

१) 1857 चा स्वातंत्र्यलढा – परिचय

• 1857 साली भारतात ब्रिटिश सत्तेविरुद्ध मोठा सशस्त्र उठाव झाला.
• हा उठाव अचानक झालेला नव्हता, तर त्यापूर्वीही अनेक ठिकाणी इंग्रजांविरुद्ध बंड झाले होते.
• स्वातंत्र्यवीर सावरकरांनी या लढ्यास “स्वातंत्र्यसमर” असे नाव दिले.
• या लढ्याने इंग्रज सत्तेला मोठा हादरा दिला आणि पुढील स्वातंत्र्यलढ्यास प्रेरणा दिली.

२) 1857 पूर्वीचे उठाव

1857 च्या उठावापूर्वी विविध ठिकाणी इंग्रजांविरुद्ध छोटे मोठे उठाव झाले होते:

अ) पाइक उठाव (1817)

• ओडिशातील पाइक सैनिकांनी इंग्रजांविरुद्ध उठाव केला.
• इंग्रजांनी त्यांचे वंशपरंपरागत जमिनीचे हक्क काढून घेतले.
• बक्षी जगनबंधू विद्याधर यांच्या नेतृत्वाखाली इंग्रजांविरुद्ध मोठे आंदोलन झाले.

ब) उमाजी नाईक यांचा उठाव

• उमाजी नाईक यांनी रामोशी समाजाला संघटित करून इंग्रजांविरुद्ध उठाव केला.
• त्यांनी जाहीरनामा काढून इंग्रजांविरुद्ध बंड करण्याचे आवाहन केले.
• 1832 मध्ये त्यांना अटक करून पुण्यात फाशी देण्यात आले.

क) आदिवासी उठाव

• आदिवासींचा जीवनमार्ग जंगलांवर अवलंबून होता, परंतु इंग्रजांनी त्यावर बंदी घातली.
• बिहारमधील संथाळ, छोटा नागपूरमधील कोलाम, ओडिशातील गोंड यांनी इंग्रजांविरुद्ध उठाव केला.
• महाराष्ट्रातील भिल्ल, कोळी, रामोशी समाजानेही इंग्रज सत्तेला विरोध केला.

ड) भारतीय सैनिकांचे उठाव

• इंग्रजांनी भारतीय सैनिकांवर अन्याय केला; वेतन कमी आणि भत्ते बंद करण्यात आले.
• 1806 मध्ये वेल्लोर येथे आणि 1824 मध्ये बराकपूर येथे उठाव झाले.

३) 1857 च्या स्वातंत्र्यलढ्याची कारणे

अ) आर्थिक कारणे

• इंग्रजांनी भारतीय उद्योगांवर जाचक कर लावून स्वदेशी उद्योगांना हानी पोहोचवली.
• शेतकऱ्यांना जबरदस्तीने महसूल भरावा लागत असे, ज्यामुळे ते कर्जबाजारी झाले.
• इंग्रजांनी भारताच्या बाजारपेठा स्वतःच्या वस्त्र उद्योगासाठी वापरल्या आणि भारतीय कारागीर बेरोजगार झाले.

ब) सामाजिक कारणे

• इंग्रजांनी सतीबंदी, विधवाविवाहासारखे कायदे केले, जे भारतीयांना त्यांच्या परंपरांमध्ये हस्तक्षेप वाटले.
• इंग्रज आपल्या पाश्चिमात्य संस्कृतीचा प्रभाव वाढवत होते, त्यामुळे लोकांमध्ये असंतोष निर्माण झाला.

क) राजकीय कारणे

• लॉर्ड डलहौसीने ‘लॅप्स पॉलिसी’ वापरून अनेक संस्थाने ताब्यात घेतली.
• अयोध्येचा नवाब, झाशीची राणी, नानासाहेब पेशवे यांचे हक्क नाकारले.
• इंग्रजांनी भारतीय संस्थानिकांना कमी लेखून त्यांचे स्वातंत्र्य हिरावून घेतले.

ड) सैन्यातील असंतोष

• भारतीय सैनिकांना इंग्रज सैनिकांपेक्षा कमी वेतन दिले जात होते.
• त्यांना उच्च पदे दिली जात नव्हती आणि त्यांचा अपमान केला जात असे.
• 1856 मध्ये इंग्रजांनी चरबी लावलेली काडतुसे वापरण्यास सांगितली, त्यामुळे हिंदू-मुसलमान सैनिक नाराज झाले.

४) 1857 च्या उठावाचा प्रारंभ आणि विस्तार

अ) उठावाची ठिणगी (मंगल पांडे यांचे बलिदान)

• 29 मार्च 1857 रोजी बराकपूर छावणीत मंगल पांडे यांनी इंग्रज अधिकाऱ्यावर गोळी झाडली.
• त्यांना अटक करून 8 एप्रिल 1857 रोजी फाशी देण्यात आली.
• या घटनेनंतर भारतीय सैनिकांमध्ये असंतोष वाढला आणि उठावाची सुरुवात झाली.

ब) मेरठ व दिल्लीतील उठाव (12 मे 1857)

• मेरठच्या छावणीत हिंदी सैनिकांनी उठाव केला आणि इंग्रज अधिकाऱ्यांना ठार केले.
• त्यांनी दिल्ली जिंकून बादशाह बहादुरशाह झफर यांना राजा घोषित केले.
• त्यानंतर उठाव संपूर्ण उत्तर भारत, मध्य भारत आणि महाराष्ट्रात पसरला.

क) प्रमुख ठिकाणी उठाव

• कानपूर – नानासाहेब पेशव्यांचे नेतृत्व
• झाशी – राणी लक्ष्मीबाई यांचा वीरश्रीपूर्ण लढा
• लखनौ – बेगम हजरत महल यांचे नेतृत्व
• बिहार – कुंवरसिंह यांनी सैन्य उभे केले

५) 1857 चा उठाव अयशस्वी होण्याची कारणे

1. संपूर्ण भारतभर उठाव झाला नाही – पंजाब, बंगाल, दक्षिण भारत शांत राहिले.
2. सर्वमान्य नेतृत्वाचा अभाव – अनेक ठिकाणी वेगवेगळे नेते होते, त्यामुळे एकसंध लढा नव्हता.
3. संस्थानिकांचा पाठिंबा कमी – काही संस्थानिक इंग्रजांच्या बाजूने राहिले.
4. इंग्रजांचे बळकट सैन्य आणि शस्त्रास्त्रे – इंग्रजांकडे चांगले शस्त्रे, प्रशासकीय नियंत्रण आणि यंत्रणा होती.
5. फितुरी आणि गुप्त माहिती – काही भारतीयांनी इंग्रजांना मदत केली, त्यामुळे उठाव दडपला गेला.

६) 1857 च्या स्वातंत्र्यलढ्याचे परिणाम

अ) ईस्ट इंडिया कंपनीची सत्ता समाप्त

• 1858 साली ब्रिटिश संसदेत ‘भारत सरकार कायदा’ मंजूर झाला.
• ईस्ट इंडिया कंपनीची सत्ता संपुष्टात आली आणि भारताची सत्ता इंग्लंडच्या राणीच्या हातात गेली.

ब) नवे प्रशासकीय बदल

• गव्हर्नर जनरलचे पद रद्द करून व्हाईसरॉयचे पद निर्माण करण्यात आले.
• लॉर्ड कॅनिंग पहिला व्हाईसरॉय बनला.
• इंग्रजांनी भारतीय संस्थानिकांना आपले करार कायम ठेवण्याचे आश्वासन दिले.

क) भारतीय सैन्याची पुनर्रचना

• इंग्रजी सैनिकांचे प्रमाण वाढवण्यात आले.
• भारतीय सैनिकांची जातवार विभागणी करण्यात आली.
• तोफखाना फक्त इंग्रज अधिकाऱ्यांच्या हातात ठेवण्यात आला.

ड) ‘फोडा आणि राज्य करा’ धोरण

• इंग्रजांनी हिंदू-मुसलमान यांच्यात फूट पाडण्याचा प्रयत्न केला.
• भारतीय समाजाला एकत्र येऊ न देण्यासाठी वेगवेगळ्या जाती आणि धर्मांमध्ये दुही निर्माण करण्यात आली.

७) 1857 च्या उठावाचे महत्त्व

• भारतीय स्वातंत्र्यलढ्याची पहिली ठिणगी होती.
• राष्ट्रीय ऐक्याची भावना निर्माण झाली.
• पुढील स्वातंत्र्यचळवळींसाठी प्रेरणादायी ठरला.