१) 1857 चा स्वातंत्र्यलढा – परिचय
- 1857 साली भारतात ब्रिटिश सत्तेविरुद्ध मोठा सशस्त्र उठाव झाला.
- हा उठाव अचानक झालेला नव्हता, तर त्यापूर्वीही अनेक ठिकाणी इंग्रजांविरुद्ध बंड झाले होते.
- स्वातंत्र्यवीर सावरकरांनी या लढ्यास “स्वातंत्र्यसमर” असे नाव दिले.
- या लढ्याने इंग्रज सत्तेला मोठा हादरा दिला आणि पुढील स्वातंत्र्यलढ्यास प्रेरणा दिली.
२) 1857 पूर्वीचे उठाव
1857 च्या उठावापूर्वी विविध ठिकाणी इंग्रजांविरुद्ध छोटे मोठे उठाव झाले होते:
अ) पाइक उठाव (1817)
- ओडिशातील पाइक सैनिकांनी इंग्रजांविरुद्ध उठाव केला.
- इंग्रजांनी त्यांचे वंशपरंपरागत जमिनीचे हक्क काढून घेतले.
- बक्षी जगनबंधू विद्याधर यांच्या नेतृत्वाखाली इंग्रजांविरुद्ध मोठे आंदोलन झाले.
ब) उमाजी नाईक यांचा उठाव
- उमाजी नाईक यांनी रामोशी समाजाला संघटित करून इंग्रजांविरुद्ध उठाव केला.
- त्यांनी जाहीरनामा काढून इंग्रजांविरुद्ध बंड करण्याचे आवाहन केले.
- 1832 मध्ये त्यांना अटक करून पुण्यात फाशी देण्यात आले.
क) आदिवासी उठाव
- आदिवासींचा जीवनमार्ग जंगलांवर अवलंबून होता, परंतु इंग्रजांनी त्यावर बंदी घातली.
- बिहारमधील संथाळ, छोटा नागपूरमधील कोलाम, ओडिशातील गोंड यांनी इंग्रजांविरुद्ध उठाव केला.
- महाराष्ट्रातील भिल्ल, कोळी, रामोशी समाजानेही इंग्रज सत्तेला विरोध केला.
ड) भारतीय सैनिकांचे उठाव
- इंग्रजांनी भारतीय सैनिकांवर अन्याय केला; वेतन कमी आणि भत्ते बंद करण्यात आले.
- 1806 मध्ये वेल्लोर येथे आणि 1824 मध्ये बराकपूर येथे उठाव झाले.
३) 1857 च्या स्वातंत्र्यलढ्याची कारणे
अ) आर्थिक कारणे
- इंग्रजांनी भारतीय उद्योगांवर जाचक कर लावून स्वदेशी उद्योगांना हानी पोहोचवली.
- शेतकऱ्यांना जबरदस्तीने महसूल भरावा लागत असे, ज्यामुळे ते कर्जबाजारी झाले.
- इंग्रजांनी भारताच्या बाजारपेठा स्वतःच्या वस्त्र उद्योगासाठी वापरल्या आणि भारतीय कारागीर बेरोजगार झाले.
ब) सामाजिक कारणे
- इंग्रजांनी सतीबंदी, विधवाविवाहासारखे कायदे केले, जे भारतीयांना त्यांच्या परंपरांमध्ये हस्तक्षेप वाटले.
- इंग्रज आपल्या पाश्चिमात्य संस्कृतीचा प्रभाव वाढवत होते, त्यामुळे लोकांमध्ये असंतोष निर्माण झाला.
क) राजकीय कारणे
- लॉर्ड डलहौसीने ‘लॅप्स पॉलिसी’ वापरून अनेक संस्थाने ताब्यात घेतली.
- अयोध्येचा नवाब, झाशीची राणी, नानासाहेब पेशवे यांचे हक्क नाकारले.
- इंग्रजांनी भारतीय संस्थानिकांना कमी लेखून त्यांचे स्वातंत्र्य हिरावून घेतले.
ड) सैन्यातील असंतोष
- भारतीय सैनिकांना इंग्रज सैनिकांपेक्षा कमी वेतन दिले जात होते.
- त्यांना उच्च पदे दिली जात नव्हती आणि त्यांचा अपमान केला जात असे.
- 1856 मध्ये इंग्रजांनी चरबी लावलेली काडतुसे वापरण्यास सांगितली, त्यामुळे हिंदू-मुसलमान सैनिक नाराज झाले.
४) 1857 च्या उठावाचा प्रारंभ आणि विस्तार
अ) उठावाची ठिणगी (मंगल पांडे यांचे बलिदान)
- 29 मार्च 1857 रोजी बराकपूर छावणीत मंगल पांडे यांनी इंग्रज अधिकाऱ्यावर गोळी झाडली.
- त्यांना अटक करून 8 एप्रिल 1857 रोजी फाशी देण्यात आली.
- या घटनेनंतर भारतीय सैनिकांमध्ये असंतोष वाढला आणि उठावाची सुरुवात झाली.
ब) मेरठ व दिल्लीतील उठाव (12 मे 1857)
- मेरठच्या छावणीत हिंदी सैनिकांनी उठाव केला आणि इंग्रज अधिकाऱ्यांना ठार केले.
- त्यांनी दिल्ली जिंकून बादशाह बहादुरशाह झफर यांना राजा घोषित केले.
- त्यानंतर उठाव संपूर्ण उत्तर भारत, मध्य भारत आणि महाराष्ट्रात पसरला.
क) प्रमुख ठिकाणी उठाव
- कानपूर – नानासाहेब पेशव्यांचे नेतृत्व
- झाशी – राणी लक्ष्मीबाई यांचा वीरश्रीपूर्ण लढा
- लखनौ – बेगम हजरत महल यांचे नेतृत्व
- बिहार – कुंवरसिंह यांनी सैन्य उभे केले
५) 1857 चा उठाव अयशस्वी होण्याची कारणे
- संपूर्ण भारतभर उठाव झाला नाही – पंजाब, बंगाल, दक्षिण भारत शांत राहिले.
- सर्वमान्य नेतृत्वाचा अभाव – अनेक ठिकाणी वेगवेगळे नेते होते, त्यामुळे एकसंध लढा नव्हता.
- संस्थानिकांचा पाठिंबा कमी – काही संस्थानिक इंग्रजांच्या बाजूने राहिले.
- इंग्रजांचे बळकट सैन्य आणि शस्त्रास्त्रे – इंग्रजांकडे चांगले शस्त्रे, प्रशासकीय नियंत्रण आणि यंत्रणा होती.
- फितुरी आणि गुप्त माहिती – काही भारतीयांनी इंग्रजांना मदत केली, त्यामुळे उठाव दडपला गेला.
६) 1857 च्या स्वातंत्र्यलढ्याचे परिणाम
अ) ईस्ट इंडिया कंपनीची सत्ता समाप्त
- 1858 साली ब्रिटिश संसदेत ‘भारत सरकार कायदा’ मंजूर झाला.
- ईस्ट इंडिया कंपनीची सत्ता संपुष्टात आली आणि भारताची सत्ता इंग्लंडच्या राणीच्या हातात गेली.
ब) नवे प्रशासकीय बदल
- गव्हर्नर जनरलचे पद रद्द करून व्हाईसरॉयचे पद निर्माण करण्यात आले.
- लॉर्ड कॅनिंग पहिला व्हाईसरॉय बनला.
- इंग्रजांनी भारतीय संस्थानिकांना आपले करार कायम ठेवण्याचे आश्वासन दिले.
क) भारतीय सैन्याची पुनर्रचना
- इंग्रजी सैनिकांचे प्रमाण वाढवण्यात आले.
- भारतीय सैनिकांची जातवार विभागणी करण्यात आली.
- तोफखाना फक्त इंग्रज अधिकाऱ्यांच्या हातात ठेवण्यात आला.
ड) ‘फोडा आणि राज्य करा’ धोरण
- इंग्रजांनी हिंदू-मुसलमान यांच्यात फूट पाडण्याचा प्रयत्न केला.
- भारतीय समाजाला एकत्र येऊ न देण्यासाठी वेगवेगळ्या जाती आणि धर्मांमध्ये दुही निर्माण करण्यात आली.
७) 1857 च्या उठावाचे महत्त्व
- भारतीय स्वातंत्र्यलढ्याची पहिली ठिणगी होती.
- राष्ट्रीय ऐक्याची भावना निर्माण झाली.
- पुढील स्वातंत्र्यचळवळींसाठी प्रेरणादायी ठरला.
Leave a Reply