इतिहास Notes Class 8 Chapter 3 Itihas Maharashtra Board Marathi Medium

ब्रिटिश सत्तेचे परिणाम

१. भारतातील ब्रिटिश राज्याचा विस्तार

इंग्रजांनी भारतावर नियंत्रण मिळवण्यासाठी विविध धोरणे अवलंबली. व्यापाराच्या माध्यमातून आलेल्या इंग्रजांनी हळूहळू आपले सैन्य आणि सत्ता वाढवत भारतीय संस्थानिकांना गुलाम बनवले.

(१) इंग्रजांची सत्तास्पर्धा

• पोर्तुगीज, डच, फ्रेंच आणि इंग्रज हे भारतात व्यापारासाठी आले.
• १७५७ मध्ये प्लासीच्या लढाईत इंग्रजांनी विजय मिळवून बंगालवर सत्ता मिळवली.
• १७६४ मध्ये बक्सरच्या लढाईनंतर इंग्रजांनी बंगाल, बिहार आणि ओरिसावर वर्चस्व मिळवले.

२. ब्रिटिशांची प्रशासकीय धोरणे

इंग्रजांनी भारतात आपल्या सत्तेचे बळकटीकरण करण्यासाठी अनेक प्रशासकीय सुधारणा केल्या.

(१) मुलकी नोकरशाही

• लॉर्ड कॉर्नवालिसने भारतात आधुनिक नोकरशाही सुरू केली.
• अधिकाऱ्यांची निवड स्पर्धात्मक परीक्षेद्वारे केली जाऊ लागली.
• महसूल गोळा करणे, कायदा-सुव्यवस्था राखणे आणि न्यायदान ही कार्ये नोकरशाहीद्वारे केली जात होती.

(२) न्यायव्यवस्था सुधारणा

• इंग्रजांनी भारतीय आणि इंग्रजी कायद्यांचे मिश्रण असलेली न्यायव्यवस्था तयार केली.
• सर्वात मोठे न्यायालय (सुप्रीम कोर्ट) कोलकात्यात स्थापन करण्यात आले.

३. ब्रिटिशांची आर्थिक धोरणे

इंग्रजांनी भारतीय अर्थव्यवस्थेचा संपूर्ण फायदा आपल्या देशाच्या फायद्यासाठी करून घेतला.

(१) शेतीचे व्यापारीकरण

• भारतीय शेतकऱ्यांना अन्नधान्याऐवजी नगदी पिके (कापूस, तंबाखू, नील, चहा) पिकवण्यास भाग पाडले.
• यामुळे शेतकरी बाजारपेठेवर अवलंबून राहू लागले आणि दुष्काळाच्या संकटाला सामोरे जावे लागले.

(२) करप्रणालीत बदल

• ‘स्थायी जमीन महसूल पद्धती’ लॉर्ड कॉर्नवालिसने लागू केली.
• शेतकऱ्यांना जास्त कर भरावा लागत असे, त्यामुळे ते कर्जबाजारी झाले.

(३) पारंपरिक उद्योगधंद्यांचा ऱ्हास

• इंग्रजांनी भारतीय हातमाग उत्पादकांवर जादा कर लावले आणि इंग्लंडच्या मालावर कमी कर ठेवला.
• ब्रिटिश कापड उद्योग फोफावला, पण भारतीय उद्योग ठप्प झाले.

४. ब्रिटिशांच्या सामाजिक सुधारणा

(१) सतीप्रथाबंदी

• राजा राममोहन रॉय यांच्या प्रयत्नांमुळे १८२९ मध्ये लॉर्ड विल्यम बेंटिंकने सतीप्रथा बंद केली.

(२) पुनर्विवाह कायदा

• विधवांना पुनर्विवाह करण्याचा अधिकार देणारा कायदा १८५६ मध्ये पारित करण्यात आला.

(३) स्त्री शिक्षणाचा प्रसार

• इंग्रजांच्या काळात स्त्रियांना शिक्षण देण्यास सुरुवात झाली.
• सावित्रीबाई फुले आणि महात्मा फुले यांनी मुलींसाठी शाळा सुरू केल्या.

५. ब्रिटिशकालीन शिक्षण सुधारणा

(१) इंग्रजी शिक्षणाची सुरुवात

• लॉर्ड मॅकॉले यांनी १८३५ मध्ये इंग्रजी शिक्षणाचा पाया घातला.
• १८५७ मध्ये कोलकाता, मुंबई आणि मद्रास येथे विद्यापीठे स्थापन करण्यात आली.

(२) शिक्षणाचा प्रभाव

• नवीन सुधारक आणि विचारवंत तयार झाले.
• भारतीयांना ब्रिटिश राज्याची चुकीची धोरणे समजू लागली.
• राष्ट्रीय चळवळींना चालना मिळाली.

६. दळणवळण आणि वाहतूक यामधील सुधारणा

(१) लोहमार्ग आणि महामार्ग बांधणी

• इंग्रजांनी १८५३ मध्ये पहिली रेल्वे (मुंबई – ठाणे) सुरू केली.
• रेल्वेमुळे व्यापारी वाहतूक सोपी झाली.

(२) टपाल आणि तारायंत्राचा विकास

• भारतभर डाकव्यवस्था प्रस्थापित झाली.
• तारायंत्रामुळे दळणवळण वेगवान झाले.

७. ब्रिटिश धोरणांचा भारतीय समाजावर परिणाम

(१) भारतीय समाजात असंतोष

• इंग्रजांच्या शोषणामुळे भारतीय जनता अस्वस्थ झाली.
• शेतकरी, कारागीर आणि संस्थानिक आर्थिक संकटात सापडले.

(२) स्वातंत्र्य चळवळीला चालना

• इंग्रजांविरुद्ध असंतोष निर्माण झाला.
• १८५७ च्या स्वातंत्र्य संग्रामाला यामुळेच सुरुवात झाली.

८. महत्त्वाचे कायदे आणि सुधारणा (सारांश)

निष्कर्ष

• ब्रिटिश राजवटीने भारतात आधुनिक प्रशासन, शिक्षण आणि वाहतूक प्रणाली दिली.
• परंतु, त्यांनी भारतीय अर्थव्यवस्था आणि उद्योगधंद्यांचे मोठे नुकसान केले.
• त्यांच्या अन्यायकारक धोरणांमुळे भारतीय जनता अस्वस्थ झाली आणि स्वातंत्र्य संग्रामाला चालना मिळाली.