इतिहास Notes Class 8 Chapter 2 Itihas Maharashtra Board Marathi Medium

युरोप आणि भारत

1. युरोपातील बदल आणि नवीन मार्गांचा शोध

युरोपातील पारंपरिक व्यापारमार्ग आणि त्याचे महत्त्व

• युरोप आणि आशियामधील व्यापार प्राचीन काळापासून स्थिर होता.
• कॉन्स्टँटिनोपल हे आशियाकडे जाणारे मुख्य व्यापारी केंद्र होते.
• इ.स. 1453 मध्ये ऑटोमन तुर्कांनी कॉन्स्टँटिनोपल जिंकले आणि आशियाकडे जाणारे पारंपरिक व्यापारमार्ग बंद केले.

नवीन मार्गांचा शोध

• तुर्कांनी व्यापारावर नियंत्रण मिळवल्याने युरोपियन देशांनी नवीन सागरी मार्ग शोधण्यास सुरुवात केली.
• दर्यावर्दींनी नवीन सागरी मार्गांचा शोध घेण्यासाठी मोहिमा काढल्या.
• महत्त्वाचे दर्यावर्दी आणि त्यांचे शोध:

2. युरोपीय वसाहतवाद आणि त्याचे परिणाम

वसाहतवाद म्हणजे काय?

• जेव्हा एखादा बलाढ्य देश दुसऱ्या देशावर सत्ता मिळवून त्याच्या नैसर्गिक संपत्तीचा आणि लोकांचा फायदा घेतो, त्याला वसाहतवाद म्हणतात.
• पोर्तुगीज, स्पॅनिश, डच, इंग्रज आणि फ्रेंच राष्ट्रांनी मोठ्या प्रमाणावर वसाहती स्थापन केल्या.

भारतातील वसाहतवाद

• पोर्तुगीजांनी प्रथम गोवा, दिव, दमण येथे वसाहती स्थापन केल्या.
• इंग्रज, डच आणि फ्रेंच कंपन्यांनी भारतात व्यापार वाढवला आणि शेवटी राजकीय सत्ता मिळवली.
• 1757 मध्ये झालेल्या प्लासीच्या लढाईत इंग्रजांनी बंगालच्या नवाबाचा पराभव केला आणि भारतावर नियंत्रण मिळवण्यास सुरुवात केली.

3. ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कंपनीचा भारतावरील प्रभाव

व्यापारिक कंपन्यांचे लष्करीकरण

• इंग्रज आणि इतर युरोपीय कंपन्यांनी फक्त व्यापार करण्याऐवजी लष्करी शक्तीचा वापर केला.
• भारतीय राज्यांमधील फूट आणि राजकीय अस्थिरतेचा फायदा घेतला.
• स्थानिक राजांशी करार करून, त्यांना इंग्रजांच्या अटींवर चालवण्यास भाग पाडले.

ब्रिटिश राजवटीचे भारतावर परिणाम

• भारतीय अर्थव्यवस्था – पारंपरिक उद्योगधंद्यांची मोठी हानी झाली.
• शेती व्यवस्था – शेतकऱ्यांना इंग्रजांसाठी विशिष्ट पिके (कापूस, निळी) पिकवावी लागली.
• सामाजिक बदल – इंग्रजी शिक्षण, नवीन कायदे, परिवर्तनीय विचारसरणीचा प्रभाव.
• राजकीय परिणाम – भारतीय राजकारणावर इंग्रजांचा पूर्ण प्रभाव पडला.

4. औद्योगिक क्रांती आणि साम्राज्यवाद

औद्योगिक क्रांती (Industrial Revolution)

• 18व्या शतकाच्या उत्तरार्धात इंग्लंडमध्ये औद्योगिक क्रांती झाली.
• नवीन यंत्रे, मोठ्या प्रमाणावर उत्पादन आणि दळणवळणाच्या सुविधा विकसित झाल्या.
• ब्रिटिश कारखानदारांनी कच्चा माल भारतातून घेऊन तयार माल पुन्हा भारतात विकला.

साम्राज्यवाद (Imperialism) आणि त्याचे परिणाम

• साम्राज्यवादामुळे मोठ्या देशांनी लहान देशांवर वर्चस्व मिळवले.
• भारतासह आफ्रिका आणि आशियातील अनेक देश ब्रिटिश आणि युरोपीय सत्तांखाली आले.
• स्वातंत्र्यलढ्यांची सुरुवात झाली, ज्यामुळे भारतीय स्वातंत्र्य चळवळीचा जन्म झाला.

5. निष्कर्ष

• युरोपियन देशांनी नवीन मार्गांचा शोध घेत व्यापाराच्या नावाखाली वसाहतवादाचा विस्तार केला.
• ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कंपनीने भारतावर राज्य केले आणि भारतीय जीवनाच्या प्रत्येक क्षेत्रावर प्रभाव टाकला.
• औद्योगिक क्रांती आणि साम्राज्यवादामुळे भारताला मोठे आर्थिक व सामाजिक नुकसान झाले.
• परंतु, त्याच वेळी भारतीय स्वातंत्र्यलढ्याची ठिणगीही पेटली, जी पुढे मोठ्या स्वरूपात वाढली.

विशेष महत्त्वाचे मुद्दे (Revision Notes)

1453 – ऑटोमन तुर्कांनी कॉन्स्टँटिनोपल जिंकले.
1492 – कोलंबसने अमेरिकेचा शोध लावला.
1498 – वास्को-द-गामा भारतात पोहोचला.
1757 – प्लासीची लढाई (इंग्रजांचा विजय).
1764 – बक्सरची लढाई (ब्रिटिश सत्तेचा पाया मजबूत).
1857 – भारतातील पहिला स्वातंत्र्य संग्राम.