युरोप आणि भारत
1. युरोपातील बदल आणि नवीन मार्गांचा शोध
युरोपातील पारंपरिक व्यापारमार्ग आणि त्याचे महत्त्व
- युरोप आणि आशियामधील व्यापार प्राचीन काळापासून स्थिर होता.
- कॉन्स्टँटिनोपल हे आशियाकडे जाणारे मुख्य व्यापारी केंद्र होते.
- इ.स. 1453 मध्ये ऑटोमन तुर्कांनी कॉन्स्टँटिनोपल जिंकले आणि आशियाकडे जाणारे पारंपरिक व्यापारमार्ग बंद केले.
नवीन मार्गांचा शोध
- तुर्कांनी व्यापारावर नियंत्रण मिळवल्याने युरोपियन देशांनी नवीन सागरी मार्ग शोधण्यास सुरुवात केली.
- दर्यावर्दींनी नवीन सागरी मार्गांचा शोध घेण्यासाठी मोहिमा काढल्या.
- महत्त्वाचे दर्यावर्दी आणि त्यांचे शोध:
दर्यावर्दी | शोध/कार्य |
---|---|
बार्थोलोम्यू डायस | आफ्रिकेच्या दक्षिण टोकापर्यंत (केप ऑफ गुड होप) पोहोचला. |
ख्रिस्तोफर कोलंबस | नवीन मार्ग शोधताना अमेरिकेचा शोध लावला (1492). |
वास्को-द-गामा | भारताच्या पश्चिम किनाऱ्यावरील कालिकत बंदरात पोहोचला (1498). |
2. युरोपीय वसाहतवाद आणि त्याचे परिणाम
वसाहतवाद म्हणजे काय?
- जेव्हा एखादा बलाढ्य देश दुसऱ्या देशावर सत्ता मिळवून त्याच्या नैसर्गिक संपत्तीचा आणि लोकांचा फायदा घेतो, त्याला वसाहतवाद म्हणतात.
- पोर्तुगीज, स्पॅनिश, डच, इंग्रज आणि फ्रेंच राष्ट्रांनी मोठ्या प्रमाणावर वसाहती स्थापन केल्या.
भारतातील वसाहतवाद
- पोर्तुगीजांनी प्रथम गोवा, दिव, दमण येथे वसाहती स्थापन केल्या.
- इंग्रज, डच आणि फ्रेंच कंपन्यांनी भारतात व्यापार वाढवला आणि शेवटी राजकीय सत्ता मिळवली.
- 1757 मध्ये झालेल्या प्लासीच्या लढाईत इंग्रजांनी बंगालच्या नवाबाचा पराभव केला आणि भारतावर नियंत्रण मिळवण्यास सुरुवात केली.
3. ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कंपनीचा भारतावरील प्रभाव
व्यापारिक कंपन्यांचे लष्करीकरण
- इंग्रज आणि इतर युरोपीय कंपन्यांनी फक्त व्यापार करण्याऐवजी लष्करी शक्तीचा वापर केला.
- भारतीय राज्यांमधील फूट आणि राजकीय अस्थिरतेचा फायदा घेतला.
- स्थानिक राजांशी करार करून, त्यांना इंग्रजांच्या अटींवर चालवण्यास भाग पाडले.
ब्रिटिश राजवटीचे भारतावर परिणाम
- भारतीय अर्थव्यवस्था – पारंपरिक उद्योगधंद्यांची मोठी हानी झाली.
- शेती व्यवस्था – शेतकऱ्यांना इंग्रजांसाठी विशिष्ट पिके (कापूस, निळी) पिकवावी लागली.
- सामाजिक बदल – इंग्रजी शिक्षण, नवीन कायदे, परिवर्तनीय विचारसरणीचा प्रभाव.
- राजकीय परिणाम – भारतीय राजकारणावर इंग्रजांचा पूर्ण प्रभाव पडला.
4. औद्योगिक क्रांती आणि साम्राज्यवाद
औद्योगिक क्रांती (Industrial Revolution)
- 18व्या शतकाच्या उत्तरार्धात इंग्लंडमध्ये औद्योगिक क्रांती झाली.
- नवीन यंत्रे, मोठ्या प्रमाणावर उत्पादन आणि दळणवळणाच्या सुविधा विकसित झाल्या.
- ब्रिटिश कारखानदारांनी कच्चा माल भारतातून घेऊन तयार माल पुन्हा भारतात विकला.
साम्राज्यवाद (Imperialism) आणि त्याचे परिणाम
- साम्राज्यवादामुळे मोठ्या देशांनी लहान देशांवर वर्चस्व मिळवले.
- भारतासह आफ्रिका आणि आशियातील अनेक देश ब्रिटिश आणि युरोपीय सत्तांखाली आले.
- स्वातंत्र्यलढ्यांची सुरुवात झाली, ज्यामुळे भारतीय स्वातंत्र्य चळवळीचा जन्म झाला.
5. निष्कर्ष
- युरोपियन देशांनी नवीन मार्गांचा शोध घेत व्यापाराच्या नावाखाली वसाहतवादाचा विस्तार केला.
- ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कंपनीने भारतावर राज्य केले आणि भारतीय जीवनाच्या प्रत्येक क्षेत्रावर प्रभाव टाकला.
- औद्योगिक क्रांती आणि साम्राज्यवादामुळे भारताला मोठे आर्थिक व सामाजिक नुकसान झाले.
- परंतु, त्याच वेळी भारतीय स्वातंत्र्यलढ्याची ठिणगीही पेटली, जी पुढे मोठ्या स्वरूपात वाढली.
विशेष महत्त्वाचे मुद्दे (Revision Notes)
1453 – ऑटोमन तुर्कांनी कॉन्स्टँटिनोपल जिंकले.
1492 – कोलंबसने अमेरिकेचा शोध लावला.
1498 – वास्को-द-गामा भारतात पोहोचला.
1757 – प्लासीची लढाई (इंग्रजांचा विजय).
1764 – बक्सरची लढाई (ब्रिटिश सत्तेचा पाया मजबूत).
1857 – भारतातील पहिला स्वातंत्र्य संग्राम.
Leave a Reply