इतिहास Notes Class 8 Chapter 14 Itihas Maharashtra Board Marathi Medium

महाराष्ट्र राज्याची निर्मिती

१. प्रस्तावना

भारताला स्वातंत्र्य मिळाल्यानंतर भाषावार प्रांतरचनेची मागणी जोर धरू लागली. महाराष्ट्रातही मराठी भाषिक राज्याची मागणी करण्यासाठी संयुक्त महाराष्ट्र चळवळ 1946 पासून सुरू झाली. अनेक आंदोलनांनंतर 1 मे 1960 रोजी महाराष्ट्र राज्याची निर्मिती झाली.

२. पार्श्वभूमी

• विसाव्या शतकाच्या सुरुवातीपासून मराठी भाषिक जनतेच्या एकत्रीकरणाची मागणी होत होती.
• 1911: इंग्रज सरकारला बंगालची फाळणी रद्द करावी लागली. त्या पार्श्वभूमीवर न. चिं. केळकर यांनी मराठी भाषिकांना एका प्रशासनाखाली आणण्याची मागणी केली.
• 1915: लोकमान्य टिळकांनी भाषावार प्रांतरचनेची मागणी केली.
• मात्र, भारताच्या स्वातंत्र्याचा प्रश्न महत्त्वाचा असल्यामुळे हा मुद्दा काही काळासाठी मागे पडला.

३. संयुक्त महाराष्ट्र चळवळ व महत्त्वपूर्ण टप्पे

१) संयुक्त महाराष्ट्र परिषद (1946)

• 28 जुलै 1946: शंकरराव देव यांच्या अध्यक्षतेखाली मुंबई येथे परिषद आयोजित.
• यामध्ये मुंबई, मध्य प्रांत, मराठवाडा आणि गोमंतक या मराठी भाषिक भागांचा समावेश असलेल्या राज्याची मागणी करण्यात आली.

२) दार कमिशन (1948)

• 17 जून 1948: डॉ. राजेंद्रप्रसाद यांनी न्यायाधीश एस. के. दार यांच्या अध्यक्षतेखाली कमिशन स्थापन केले.
• 10 डिसेंबर 1948: अहवाल प्रसिद्ध झाला, पण त्यात भाषावार प्रांतरचनेची संकल्पना नाकारली.
• यामुळे महाराष्ट्रातील लोकांमध्ये असंतोष निर्माण झाला.

३) जे.व्ही.पी. समिती (1948)

• 29 डिसेंबर 1948: काँग्रेसने पं. जवाहरलाल नेहरू, वल्लभभाई पटेल आणि पट्टाभिसितारामय्या यांच्या सदस्यत्वाखाली त्रिसदस्यीय समिती स्थापन केली.
• अहवालात सांगितले की, भाषावार प्रांतरचना तत्त्वतः मान्य आहे, पण ही योग्य वेळ नाही.
• महाराष्ट्रात याचा तीव्र विरोध झाला आणि सेनापती बापट यांच्या नेतृत्वाखाली प्रभात फेऱ्या काढण्यात आल्या.

४) राज्य पुनर्रचना आयोग (1953)

• 29 डिसेंबर 1953: एस. फाजल अली यांच्या अध्यक्षतेखाली आयोग स्थापन.
• 10 ऑक्टोबर 1955: अहवाल प्रसिद्ध केला, ज्यामध्ये मुंबईचे द्विभाषिक राज्य करण्याची शिफारस करण्यात आली.
• महाराष्ट्रातील जनतेने याला तीव्र विरोध केला.

५) नागपूर करार (1953)

• मराठी भाषिक जनतेचे एक राज्य स्थापन करण्यासाठी 1953 मध्ये नागपूर करार झाला.
• यानुसार पश्चिम महाराष्ट्र, विदर्भ आणि मराठवाडा हे एकत्र येणार होते.
• संविधानातील कलम 371 (2) अंतर्गत विकास निधी, शिक्षण आणि नोकऱ्यांच्या संधी यांना प्राधान्य देण्यात आले.

४. संयुक्त महाराष्ट्र लढ्यातील महत्त्वपूर्ण घटना

१) मुंबईसाठी संघर्ष

• मुंबई महाराष्ट्रात असावी म्हणून मोठे जनआंदोलन उभे राहिले.
• 7 नोव्हेंबर 1955: मुंबईत कामगार मैदानावर मोठी सभा झाली.
• संयुक्त महाराष्ट्राच्या मागणीसाठी सेनापती बापट यांच्या नेतृत्वाखाली विधानसभेवर मोर्चा काढण्यात आला.
• मोरारजी देसाई यांच्या सरकारने या मोर्चावर लाठीमार आणि अश्रुधूराचा वापर केला.
• जनजागृतीसाठी 21 नोव्हेंबर 1955 रोजी लाक्षणिक संप करण्यात आला.

२) संयुक्त महाराष्ट्र समितीची स्थापना (1956)

• 6 फेब्रुवारी 1956: पुण्यात केशवराव जेधे यांच्या अध्यक्षतेखाली समिती स्थापन.
• अध्यक्ष: कॉम्रेड श्रीपाद अमृत डांगे
• उपाध्यक्ष: डॉ. त्र्यं. रा. नरवणे
• सचिव: एस. एम. जोशी

३) संयुक्त महाराष्ट्राच्या मागणीसाठी आंदोलने

• सुमतीबाई गोरे, दुर्गा भागवत, तारा रेड्डी, कमलाताई मोरे यांसारख्या महिलांनी आंदोलनात सहभाग घेतला.
• शाहीर अण्णाभाऊ साठे, शाहीर अमर शेख आणि शाहीर द.ना. गवाणकर यांनी शाहिरीतून जनजागृती केली.
• बाळासाहेब ठाकरे यांनी “मावळा” या टोपणनावाने व्यंगचित्रे काढून लोकांमध्ये चळवळीचा प्रभाव वाढवला.

५. महाराष्ट्र राज्याची स्थापना (1 मे 1960)

• संयुक्त महाराष्ट्र समितीच्या नेतृत्वाखालील आंदोलनांमुळे केंद्र सरकारने महाराष्ट्रनिर्मितीला अनुमती दिली.
• एप्रिल 1960 मध्ये संसदेने मुंबई पुनर्रचना कायदा मंजूर केला.
• 1 मे 1960 रोजी पं. जवाहरलाल नेहरू यांनी महाराष्ट्र राज्याच्या निर्मितीची अधिकृत घोषणा केली.
• महाराष्ट्राचे पहिले मुख्यमंत्री: यशवंतराव चव्हाण

६. संयुक्त महाराष्ट्र लढ्यातील वृत्तपत्रांची भूमिका

• वृत्तपत्रांनी या चळवळीत मोठी भूमिका बजावली.
• प्रबोधन, केसरी, सकाळ, नवाकाळ, नवयुग, प्रभात या वृत्तपत्रांनी महाराष्ट्राच्या मागणीसाठी जनजागृती केली.
• आचार्य अत्रे यांच्या “मराठा” वृत्तपत्राने विशेष योगदान दिले.

७. निष्कर्ष

संयुक्त महाराष्ट्र चळवळ ही एक ऐतिहासिक लढाई होती, जी महाराष्ट्रातील लोकांनी आपल्या हक्कासाठी लढली. मराठी जनतेच्या संघर्षातून अखेर महाराष्ट्र राज्याची निर्मिती झाली आणि मुंबई महाराष्ट्राला मिळाली.

📌 महत्त्वाच्या तारखा