स्वातंत्र्यलढ्याची परिपूर्ती
१. परिचय
भारतात स्वातंत्र्य मिळाले तरी स्वातंत्र्यलढा पूर्ण झालेला नव्हता. अनेक संस्थाने स्वतंत्र होती, तसेच काही प्रदेशांवर पोर्तुगीज आणि फ्रेंच सत्तेचे नियंत्रण होते. अखंड भारताच्या निर्मितीसाठी या संस्थानांचे विलीनीकरण आवश्यक होते. सरदार वल्लभभाई पटेल यांच्या नेतृत्वाखाली भारत सरकारने हा प्रश्न सोडवला.
२. संस्थानांचे भारतात विलीनीकरण
भारत स्वतंत्र होताना देशात ६०० पेक्षा जास्त संस्थाने होती. असहकार आंदोलनामुळे या संस्थानांमध्ये राजकीय जागृती झाली. १९२७ मध्ये अखिल भारतीय प्रजा परिषद स्थापन झाली. भारत स्वतंत्र झाल्यावर संस्थानांचे विलीनीकरण करणे आवश्यक होते.
(अ) सरदार वल्लभभाई पटेल यांची भूमिका
- भारताचे गृहमंत्री म्हणून त्यांनी संस्थानांच्या विलीनीकरणाचे महत्त्व पटवून दिले.
- त्यांनी संस्थानिकांना विश्वासात घेऊन ‘सामीलनामा’ तयार केला.
- त्यांच्या प्रयत्नांमुळे बहुतांश संस्थाने भारतात विलीन झाली.
३. महत्वाच्या संस्थानांचे विलीनीकरण
(अ) जुनागडचे विलीनीकरण (१९४८)
- जुनागड हे सौराष्ट्रातील संस्थान होते.
- जनतेला भारतात विलीन व्हायचे होते, परंतु नवाब पाकिस्तानात सामील होण्याच्या विचारात होता.
- नवाबाच्या निर्णयाला प्रचंड विरोध झाल्याने तो पाकिस्तानात पळून गेला.
- फेब्रुवारी १९४८ मध्ये जुनागड भारतात विलीन झाले.
(ब) हैदराबाद मुक्तिसंग्राम (१९४८)
- हैदराबाद हे भारतातील सर्वांत मोठे संस्थान होते.
- निजाम लोकशाही विरोधी होता आणि ‘रझाकार’ संघटनेच्या मदतीने अत्याचार करत होता.
- स्वामी रामानंद तीर्थ यांनी हैदराबाद स्टेट काँग्रेस स्थापन करून लोकशाही चळवळ चालवली.
- भारत सरकारने १३ सप्टेंबर १९४८ रोजी ‘ऑपरेशन पोलो’ अंतर्गत सैन्य कारवाई केली.
- १७ सप्टेंबर १९४८ रोजी निजाम शरण आला आणि हैदराबाद भारतात विलीन झाले.
(क) मराठवाड्याचे योगदान
- मराठवाड्यातील लोकांनी हैदराबाद मुक्तिसंग्रामात मोठा सहभाग घेतला.
- स्वामी रामानंद तीर्थ, गोविंदभाई श्रॉफ, बाबासाहेब परांजपे, अनंत भालेराव यांनी योगदान दिले.
- विद्यार्थ्यांनी ‘वंदे मातरम्’ चळवळ चालवली.
- १७ सप्टेंबर हा ‘मराठवाडा मुक्तिदिन’ म्हणून साजरा केला जातो.
(ड) काश्मीरची समस्या (१९४७)
- काश्मीरच्या राजा हरिसिंगने स्वतंत्र राहण्याचा निर्णय घेतला.
- ऑक्टोबर १९४७ मध्ये पाकिस्तानने काश्मीरवर हल्ला केला.
- राजा हरिसिंगने भारतात विलीन होण्याच्या करारावर स्वाक्षरी केली.
- भारतीय लष्कराने घुसखोरांना हुसकावले, पण काही भाग पाकिस्तानच्या ताब्यात राहिला.
४. फ्रेंच वसाहतींचे विलीनीकरण (१९४९-१९५४)
- भारत स्वतंत्र झाल्यानंतरही चंद्रनगर, पुदुच्चेरी, कारिकल, माहे आणि याणम हे प्रदेश फ्रेंच सत्तेखाली होते.
- १९४९ मध्ये चंद्रनगरमध्ये सार्वमत घेण्यात आले आणि तो भारतात विलीन झाला.
- पुढे इतर फ्रेंच वसाहतीही भारतात सामील झाल्या.
५. गोवा मुक्ती संग्राम (१९४६-१९६१)
(अ) पोर्तुगीज सत्तेचा विरोध
- पोर्तुगालने आपल्या ताब्यातील प्रदेश भारताला द्यायला नकार दिला.
- डॉ. टी. बी. कुन्हा यांनी पोर्तुगीजांविरोधात चळवळ उभारली.
- १९४६ मध्ये डॉ. राममनोहर लोहिया यांनी सत्याग्रह सुरू केला.
(ब) लष्करी कारवाई (१९६१)
- भारत सरकारने सामोपचाराने गोवा मिळवण्याचा प्रयत्न केला, पण तो अयशस्वी ठरला.
- डिसेंबर १९६१ मध्ये भारतीय सैन्याने ‘ऑपरेशन विजय’ अंतर्गत गोव्यात प्रवेश केला.
- १९ डिसेंबर १९६१ रोजी गोवा भारतात विलीन झाले आणि भारताच्या स्वातंत्र्यलढ्याची परिपूर्ती झाली.
६. निष्कर्ष
भारतातील संस्थाने व परकीय वसाहती विलीन करून अखंड भारताचे स्वप्न पूर्ण झाले. सरदार वल्लभभाई पटेल यांच्या मुत्सद्दीपणामुळे हा मोठा ऐतिहासिक टप्पा पार पडला. गोव्याच्या मुक्तीनंतर भारत पूर्णतः स्वतंत्र झाला.
महत्वाचे दिवस
- १५ ऑगस्ट १९४७ – भारताला स्वातंत्र्य मिळाले.
- १७ सप्टेंबर १९४८ – हैदराबाद भारतात विलीन झाले.
- १९ डिसेंबर १९६१ – गोवा भारतात विलीन झाले.
Leave a Reply