इतिहास Notes Class 8 Chapter 12 Itihas Maharashtra Board Marathi Medium

स्वातंत्र्यप्राप्ती

१. दुसऱ्या महायुद्धानंतर भारतातील परिस्थिती

• दुसऱ्या महायुद्धाच्या काळात भारतीय स्वातंत्र्यलढा अधिक तीव्र झाला.
• ब्रिटिश राज्यकर्त्यांना भारताला स्वातंत्र्य देण्याची गरज जाणवली.
• त्यांनी भारताच्या स्वातंत्र्यासाठी विविध योजना तयार केल्या.

२. राष्ट्रीय आंदोलन आणि ‘फोडा आणि राज्य करा’ नीती

• राष्ट्रीय सभेची स्थापना धर्मनिरपेक्ष तत्त्वावर झाली होती.
• सर्व जातिधर्मातील लोक राष्ट्रीय चळवळीत सामील झाले होते.
• ब्रिटिशांनी ‘फोडा आणि राज्य करा’ नीती वापरून हिंदू-मुस्लीम एकता भंग करण्याचा प्रयत्न केला.
• मुस्लीम लीगची स्थापना करून स्वतंत्र मुस्लीम राष्ट्राची मागणी पुढे आली.

३. पाकिस्तानच्या निर्मितीचा विचार

• डॉ. मुहम्मद इक्बाल (1930) – स्वतंत्र मुस्लीम राष्ट्राचा विचार मांडला.
• चौधरी रहमत अली – पाकिस्तानची संकल्पना मांडली.
• बॅरिस्टर महंमद अली जीना – द्विराष्ट्र सिद्धांत मांडून स्वतंत्र पाकिस्तानची मागणी केली.
• मुस्लीम लीगने राष्ट्रीय सभेला केवळ हिंदूंची संघटना म्हणून दर्शवले.

४. वेव्हेल योजना (1945)

लॉर्ड वेव्हेल यांनी भारतातील राजकीय परिस्थिती सुधारण्यासाठी योजना तयार केली.

योजनेतील मुख्य तरतुदी:

1. केंद्रीय व प्रांतिक विधिमंडळात मुस्लीम, दलित आणि अल्पसंख्याकांना योग्य प्रतिनिधित्व.
2. व्हाईसरॉयच्या कार्यकारी मंडळात हिंदू आणि मुस्लीम सदस्यांची संख्या समान राहील.

अपयश:

• बॅ. जीना यांनी मुस्लीम प्रतिनिधी निवडण्याचा अधिकार फक्त मुस्लीम लीगला असावा असा आग्रह धरला.
• राष्ट्रीय सभेने याला विरोध केला.
• त्यामुळे वेव्हेल योजना अयशस्वी ठरली.

५. त्रिमंत्री योजना (1946)

ब्रिटिश सरकारने भारताच्या स्वातंत्र्यासाठी नवीन योजना तयार केली.

ब्रिटिश मंत्री:

1. पॅथिक लॉरेन्स
2. स्टॅफर्ड क्रिप्स
3. ए. व्ही. अलेक्झांडर

महत्त्वाच्या तरतुदी:

1. भारतीय जनतेला स्वतःचे संविधान तयार करण्याचा अधिकार.
2. अल्पसंख्याकांचे प्रश्न स्वातंत्र्याच्या आड येणार नाहीत.

अपयश:

• मुस्लीम लीगने स्वतंत्र पाकिस्तानची तरतूद नसल्यामुळे विरोध केला.
• राष्ट्रीय सभेलाही काही तरतुदी मान्य नव्हत्या.

६. प्रत्यक्ष कृतिदिन (16 ऑगस्ट 1946)

मुस्लीम लीगने पाकिस्तानची मागणी मान्य होत नसल्याने प्रत्यक्ष कृती करण्याचा निर्णय घेतला.

घटनाक्रम:

• 16 ऑगस्ट 1946 रोजी देशभर हिंसाचार सुरू झाला.
• हिंदू-मुस्लीम दंगली उसळल्या.
• बंगालमधील नोआखाली येथे मोठ्या प्रमाणात हत्याकांड झाले.
• गांधीजींनी शांततेसाठी अपार प्रयत्न केले.

७. हंगामी सरकारची स्थापना (1946)

हिंसाचार सुरू असताना व्हाईसरॉय वेव्हेल यांनी हंगामी सरकार स्थापन केले.

पं. जवाहरलाल नेहरू हे सरकारचे प्रमुख होते.

मुस्लीम लीगचा सुरुवातीला विरोध:

• त्यांनी सरकारमध्ये सहभागी होण्यास नकार दिला.
• नंतर सामील झाले, पण अडथळे निर्माण केले.
• त्यामुळे हंगामी सरकारचा कारभार सुरळीत चालला नाही.

८. माउंटबॅटन योजना (1947)

ब्रिटिश पंतप्रधान अ‍ॅटली यांनी जून 1948 पूर्वी भारताला स्वातंत्र्य देण्याची घोषणा केली.

लॉर्ड माउंटबॅटन यांची भारताचे व्हाईसरॉय म्हणून नियुक्ती झाली.

योजनेतील महत्त्वाचे मुद्दे:

• भारत आणि पाकिस्तान अशी दोन स्वतंत्र राष्ट्रे निर्माण करण्याचा प्रस्ताव.
• राष्ट्रीय सभेने सुरुवातीला विरोध केला, पण परिस्थितीमुळे फाळणी स्वीकारली.

९. भारतीय स्वातंत्र्याचा कायदा (18 जुलै 1947)

इंग्लंडच्या संसदेने 18 जुलै 1947 रोजी भारतीय स्वातंत्र्याचा कायदा संमत केला.

मुख्य तरतुदी:

1. 15 ऑगस्ट 1947 पासून भारत आणि पाकिस्तान स्वतंत्र होतील.
2. ब्रिटिश पार्लमेंटचा भारत आणि पाकिस्तानवर कोणताही अधिकार राहणार नाही.
3. संस्थानांना भारत किंवा पाकिस्तानमध्ये सामील होण्याचा किंवा स्वतंत्र राहण्याचा पर्याय.

१०. भारताची स्वातंत्र्यप्राप्ती (15 ऑगस्ट 1947)

14 ऑगस्टच्या मध्यरात्री दिल्लीतील संसद भवनात संविधानसभेची बैठक सुरू होती.

स्वातंत्र्य सोहळा:

• मध्यरात्री १२ वाजता भारताचे पारतंत्र्य समाप्त झाले.
• ब्रिटिशांचा युनियन जॅक उतरवून भारताचा तिरंगा फडकवण्यात आला.
• दीडशे वर्षांच्या गुलामीतून भारत स्वतंत्र झाला.

११. स्वातंत्र्यप्राप्तीचा दुःखद पैलू

• फाळणीमुळे मोठ्या प्रमाणावर रक्तपात आणि निर्वासितांचे संकट आले.
• लाखो लोक बेघर झाले आणि प्रचंड हिंसाचार झाला.
• गांधीजी शांतता प्रस्थापित करण्यासाठी बंगालमध्ये होते.
• 30 जानेवारी 1948 रोजी नथुराम गोडसेने गांधीजींची हत्या केली.

१२. महत्त्वाच्या तारखा आणि घटना

निष्कर्ष

• भारताला स्वातंत्र्य मिळवण्यासाठी दीर्घकालीन संघर्ष करावा लागला.
• फाळणीमुळे मोठा रक्तपात झाला आणि देशाने दुःखदायक प्रसंग पाहिला.
• गांधीजींनी हिंदू-मुस्लीम ऐक्यासाठी प्रयत्न केले, पण त्यासाठी त्यांना आपले प्राण गमवावे लागले.
• अखेर 15 ऑगस्ट 1947 रोजी भारताने स्वातंत्र्य मिळवले आणि स्वतंत्र देश म्हणून ओळख निर्माण केली.