इतिहास Notes Class 8 Chapter 11 Itihas Maharashtra Board Marathi Medium

समतेचा लढा

१. प्रस्तावना

आधुनिक भारताच्या जडणघडणीत स्वातंत्र्यलढ्यासोबतच सामाजिक समतेसाठीही संघर्ष करण्यात आला. शेतकरी, कामगार, स्त्रिया आणि दलित समाजाच्या हक्कांसाठी लढे उभारले गेले. विविध सुधारक आणि चळवळींनी समाजात परिवर्तन घडवून आणले.

२. शेतकरी चळवळ

शेतकऱ्यांवरील अन्याय आणि त्यांची उठाव

• ब्रिटिश सरकारने जमीनदार आणि सावकारांना संरक्षण दिले, ज्यामुळे शेतकऱ्यांचे शोषण झाले.
• शेतकऱ्यांना वाढत्या करांचा सामना करावा लागला, त्यामुळे त्यांनी विविध उठाव केले.

मुख्य शेतकरी उठाव

1. बंगालमध्ये नीळ उत्पादक शेतकऱ्यांचा उठाव – नीळ उत्पादनाच्या सक्तीविरुद्ध कृषी संघटना स्थापन करून विरोध.
2. महाराष्ट्रातील 1875 सालचा शेतकरी उठाव – सावकारांच्या अत्याचारांविरुद्ध संघर्ष.
3. उत्तर प्रदेशात ‘किसान सभा’ स्थापना (1918) – बाबा रामचंद्र यांच्या नेतृत्वाखाली स्थापन.
4. केरळमध्ये मोपला शेतकऱ्यांचा उठाव – ब्रिटिशांनी हा उठाव दडपून टाकला.

‘अखिल भारतीय किसान सभा’ स्थापना (1936)

• प्रा. एन. जी. रंगा यांच्या पुढाकाराने स्थापना.
• स्वामी सहजानंद सरस्वती हे अध्यक्ष होते.
• शेतकऱ्यांच्या हक्कांसाठी राष्ट्रीय सभेला जाहीरनामा सादर केला.

३. कामगार चळवळ

कामगार संघटनांची सुरुवात

• 19व्या शतकात कापड गिरण्या आणि रेल्वे कंपन्या सुरू झाल्याने कामगारवर्ग उदयास आला.
• कामगारांचे संघटन करण्यासाठी शशिपद बॅनर्जी आणि नारायण मेघाजी लोखंडे यांनी पुढाकार घेतला.

महत्त्वाच्या संघटना आणि चळवळी

1. ‘बॉम्बे मिल हँड्स असोसिएशन’ स्थापना (1890) – नारायण मेघाजी लोखंडे यांचे कार्य.
2. ‘ऑल इंडिया ट्रेड युनियन काँग्रेस’ स्थापना (1920) – ना. म. जोशी यांचा पुढाकार, लाला लजपतराय हे पहिले अध्यक्ष.
3. 1928 चा मुंबईतील गिरणी कामगार संप – 6 महिने चाललेला संप.
4. रेल्वे आणि ताग कामगारांचे संप – ब्रिटिश सरकारने चळवळी दडपण्याचा प्रयत्न केला.

४. समाजवादी चळवळ

• आर्थिक व सामाजिक समतेसाठी समाजवादाचा उदय झाला.
• 1934 मध्ये ‘काँग्रेस समाजवादी पक्ष’ स्थापन – आचार्य नरेंद्र देव, जयप्रकाश नारायण, डॉ. राममनोहर लोहिया यांचा समावेश.
• भारतात साम्यवादी विचारसरणीचा प्रभाव वाढला.

महत्त्वाच्या घटना

1. मीरत कट खटला (1929) – साम्यवादी नेत्यांवर ब्रिटिश सरकारने कटाचा आरोप ठेवला.
2. साम्यवादी पक्षाची स्थापना (1925) – कामगार व शेतकरी संघटनांसाठी प्रयत्न.

५. स्त्री सुधारणा चळवळ

स्त्रियांची स्थिती आणि सुधारकांचे प्रयत्न

• समाजात स्त्रियांना दुय्यम स्थान होते, शिक्षण व हक्क नाकारले जात होते.
• पुरुष सुधारकांसोबतच स्त्रियाही पुढे आल्या.

महत्त्वाच्या संस्था आणि चळवळी

1. पंडिता रमाबाई यांनी ‘आर्य महिला समाज’ आणि ‘शारदासदन’ संस्था स्थापन केली.
2. रमाबाई रानडे यांनी ‘सेवासदन’ संस्था स्थापन केली.
3. ‘भारत महिला परिषद’ (1904) आणि ‘ऑल इंडिया वुमेन्स कॉन्फरन्स’ (1927) स्थापना झाली.
4. विसाव्या शतकात स्त्रिया राजकारणात सक्रिय झाल्या, राष्ट्रीय चळवळीत सहभाग घेतला.

६. दलित चळवळ

दलितांवरील अन्याय आणि सामाजिक सुधारकांचे कार्य

• अस्पृश्यतेच्या विरोधात महात्मा फुले, नारायण गुरू, आणि इतर समाजसुधारकांनी जनजागृती केली.
• दलित हक्कांसाठी विविध चळवळी उभारण्यात आल्या.

महत्त्वाचे नेते आणि त्यांच्या संस्था

1. गोपाळबाबा वलंगकर (1888) – ‘विटाळ विध्वंसन’ पुस्तक लिहून अस्पृश्यतेचे खंडन केले.
2. महर्षी विठ्ठल रामजी शिंदे (1906) – ‘डिप्रेस्ड क्लासेस मिशन’ स्थापन केले.
3. राजर्षी शाहू महाराज – कोल्हापूर संस्थानात सामाजिक सुधारणा केल्या, आरक्षण लागू केले.
4. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर –
   • ‘बहिष्कृत हितकारिणी सभा’ (1924) स्थापन.
   • ‘चवदार तळे सत्याग्रह’ (महाड, 1927).
   • ‘मनुस्मृती दहन’ (1927).
   • ‘शेड्यूल्ड कास्ट फेडरेशन’ (1942).
   • भारतीय संविधानात सामाजिक समतेचे तत्त्व प्रस्थापित केले.
   • बौद्ध धम्माचा स्वीकार (1956).

७. महत्त्वाचे समाजसुधारक आणि त्यांचे कार्य

८. निष्कर्ष

• समतेच्या चळवळींमुळे आधुनिक भारतात सामाजिक सुधारणा घडून आल्या.
• भारतीय संविधानाने सर्वांना समान अधिकार दिले आणि जाती-लिंग भेदभावाविरोधात ठोस भूमिका घेतली.
• आजही समतेसाठी लढा आवश्यक असून सामाजिक न्याय टिकवण्यासाठी प्रयत्न सुरू आहेत.