सशस्त्र क्रांतिकारी चळवळ
१. परिचय:
भारतातील स्वातंत्र्यलढ्यात सशस्त्र क्रांतिकारक चळवळीने महत्त्वाची भूमिका बजावली. ब्रिटिशांच्या वाढत्या अत्याचारांना रोखण्यासाठी अनेक क्रांतिकारकांनी सशस्त्र लढ्याचा मार्ग स्विकारला. त्यांनी गुप्त संघटना स्थापन करून इंग्रजांविरुद्ध लढा दिला.
२. सशस्त्र क्रांतीचे प्रारंभिक टप्पे:
(१) वासुदेव बळवंत फडके (१८४५-१८८३):
- त्यांना भारतीय सशस्त्र क्रांतीचे जनक म्हटले जाते.
- त्यांनी रामोशी समाजातील तरुणांना एकत्र करून लढा दिला.
- इंग्रजांविरुद्ध गुरिल्ला युद्ध पद्धतीचा वापर केला.
- त्यांना अटक होऊन आजन्म कारावासाची शिक्षा झाली.
(२) चाफेकर बंधू:
- पुण्यात १८९७ मध्ये प्लेगची साथ पसरली, त्यावेळी प्लेग कमिशनर रँडने जुलमी धोरणे राबवली.
- दामोदर, बाळकृष्ण आणि वासुदेव चाफेकर बंधूंनी २२ जून १८९७ रोजी रँडचा वध केला.
- इंग्रजांनी त्यांना अटक करून फाशी दिली.
३. क्रांतिकारी संघटनांची स्थापना:
(१) अभिनव भारत (१९०४):
- स्वातंत्र्यवीर सावरकर आणि गणेश सावरकर यांनी स्थापन केली.
- इंग्लंडमध्ये भारतीय क्रांतिकारकांना मदत केली.
- १८५७ च्या उठावाला ‘प्रथम स्वातंत्र्ययुद्ध’ असे नाव दिले.
- इंग्रजांनी सावरकरांना अंदमानच्या काळ्या पाण्याची शिक्षा दिली.
(२) अनुशीलन समिती (१९०२):
- बारींद्रकुमार घोष आणि अरबिंद घोष यांनी स्थापन केली.
- बंगालमध्ये क्रांतिकारक कारवाया केल्या.
- या संघटनेने खुदीराम बोस आणि प्रफुल्ल चाकी यांना मार्गदर्शन दिले.
(३) इंडिया हाउस (१९०५):
- पं. श्यामजी कृष्ण वर्मा यांनी इंग्लंडमध्ये स्थापन केले.
- भारतीय विद्यार्थ्यांना क्रांतिकार्याच्या तयारीसाठी शिष्यवृत्ती दिली.
- मदनलाल धिंग्रा यांनी इंग्लंडमध्ये कर्झन वायली यांचा वध केला.
४. महत्त्वाचे क्रांतिकारक व त्यांची कृत्ये:
(१) खुदीराम बोस आणि प्रफुल्ल चाकी (१९०८):
- किंग्जफोर्ड नावाच्या न्यायाधीशावर बाँब हल्ला केला.
- चुकीच्या गाडीवर बाँब पडल्याने निरपराध लोक मरण पावले.
- प्रफुल्ल चाकी यांनी आत्महत्या केली, तर खुदीराम बोस यांना फाशी देण्यात आली.
(२) भगतसिंग, सुखदेव आणि राजगुरू (१९२८-१९३१):
- साँडर्स वध (१९२८): लाला लजपतराय यांच्या मृत्यूचा बदला घेण्यासाठी भगतसिंग, राजगुरू आणि सुखदेव यांनी साँडर्स याचा वध केला.
- दिल्ली विधिमंडळ बाँब हल्ला (१९२९): भगतसिंग आणि बटुकेश्वर दत्त यांनी ब्रिटिशांच्या दडपशाहीला विरोध करण्यासाठी विधिमंडळात बाँब टाकला.
- २३ मार्च १९३१ रोजी भगतसिंग, सुखदेव आणि राजगुरू यांना फाशी देण्यात आली.
(३) चंद्रशेखर आझाद:
- हिंदुस्थान सोशलिस्ट प्रजासत्ताक सेनेचे (HSRA) नेतृत्व केले.
- झाशीच्या जंगलात पोलिसांशी लढताना त्यांनी स्वतःवर गोळी झाडून बलिदान दिले.
(४) सूर्य सेन (चितगाव शस्त्रागार हल्ला – १९३०):
- १८ एप्रिल १९३० रोजी चितगाव शस्त्रागारावर हल्ला केला.
- ब्रिटिशांच्या शस्त्रागार, टेलिफोन आणि रेल्वे वाहतूक व्यवस्थेवर हल्ले केले.
- इंग्रजांनी त्यांना पकडून फाशी दिली.
(५) अनंत लक्ष्मण कान्हेरे (१९०९):
- नाशिकमध्ये कलेक्टर जॅक्सन याचा वध केला.
- त्यांना फाशी देण्यात आली.
५. सशस्त्र क्रांतीचा प्रभाव:
- भारतीय युवकांमध्ये देशभक्तीची भावना निर्माण झाली.
- ब्रिटिश सरकार भारतातील असंतोषामुळे हादरले.
- क्रांतिकारकांचे बलिदान भारतीय स्वातंत्र्यलढ्याला प्रेरणा देणारे ठरले.
- यामुळे इंग्रजांनी काही प्रमाणात सुधारणा करण्यास सुरुवात केली.
६. निष्कर्ष:
सशस्त्र क्रांतीमुळे भारतीय स्वातंत्र्यलढ्याला गती मिळाली. या चळवळीमुळे ब्रिटिश सरकारला भारतीयांची ताकद जाणवली. भगतसिंग, सावरकर, चाफेकर बंधू, खुदीराम बोस यांसारख्या क्रांतिकारकांनी स्वातंत्र्यासाठी आपल्या प्राणांची आहुती दिली. त्यांचे बलिदान आजही देशासाठी प्रेरणादायी आहे.
Leave a Reply