इतिहास Important Questions Class 8 Chapter 4 Itihas Maharashtra Board Marathi Medium

१८५७ चा स्वातंत्र्यलढा

लहान प्रश्न

1. स्वातंत्र्यवीर सावरकरांनी 1857 च्या लढ्याला कोणते नाव दिले?

उत्तर: स्वातंत्र्यवीर सावरकरांनी 1857 च्या लढ्याला “स्वातंत्र्यसमर” हे नाव दिले.

2. 1817 मध्ये ओडिशात कोणत्या उठावाचा घटनाक्रम झाला?

उत्तर: 1817 मध्ये पाइक उठाव इंग्रजांविरुद्ध झाला होता.

3. उमाजी नाईक यांनी कोणत्या समाजातील लोकांना संघटित केले?

उत्तर: उमाजी नाईक यांनी रामोशी समाजातील लोकांना संघटित केले.

4. 1857 च्या उठावाचे प्रमुख तात्कालिक कारण कोणते होते?

उत्तर: चरबी लावलेल्या काडतुशांमुळे हिंदू व मुस्लीम सैनिकांमध्ये असंतोष निर्माण झाला.

5. 1857 च्या स्वातंत्र्यलढ्यात कोणते मराठी सेनानी सहभागी झाले होते?

उत्तर: तात्या टोपे, नानासाहेब पेशवे, झाशीची राणी लक्ष्मीबाई आणि रंगो बापूजी सहभागी झाले होते.

6. 1857 च्या लढ्यानंतर इंग्रजांनी कोणते नवे पद निर्माण केले?

उत्तर: इंग्रजांनी गव्हर्नर जनरलचे पद रद्द करून व्हाईसरॉयचे पद निर्माण केले.

7. 1857 च्या उठावात दिल्लीमध्ये कोणत्या बादशहाला सम्राट मानण्यात आले?

उत्तर: मुघल बादशाह बहादुरशाह झफर यांना सम्राट मानण्यात आले.

8. 1857 च्या लढ्यानंतर भारताची सत्ता कोणाच्या ताब्यात गेली?

उत्तर: भारताची सत्ता ब्रिटिश राणीच्या (व्हिक्टोरिया) ताब्यात गेली.

9. फोडा आणि राज्य करा हे धोरण कोणत्या युद्धानंतर इंग्रजांनी वापरले?

उत्तर: 1857 च्या स्वातंत्र्यलढ्यानंतर इंग्रजांनी ‘फोडा आणि राज्य करा’ हे धोरण अवलंबले.

10. 1857 च्या उठावानंतर इंग्रजांनी भारतीय सैन्यात कोणते बदल केले?

उत्तर: इंग्रजांनी भारतीय सैन्याची जातवार विभागणी केली आणि इंग्रजी सैन्याचे प्रमाण वाढवले.

दीर्घ प्रश्न

1. 1857 च्या स्वातंत्र्यलढ्याच्या प्रमुख आर्थिक कारणांबद्दल लिहा.

उत्तर: इंग्रजांनी भारतीय उद्योगधंद्यांवर जाचक कर लावले व येथील पारंपरिक व्यवसाय नष्ट केले. शेतकऱ्यांवर जबरदस्तीने कर लावून त्यांचे आर्थिक शोषण केले गेले. इंग्रजांनी भारतीय बाजारपेठा आपल्या स्वार्थासाठी वापरून स्थानिक अर्थव्यवस्था दुर्बल केली.

2.  1857 च्या स्वातंत्र्यलढ्यात हिंदू-मुस्लिम ऐक्य कसे दिसून आले?

उत्तर: या लढ्यात हिंदू व मुस्लीम दोघांनी एकत्र येऊन इंग्रजांविरुद्ध लढा दिला. बहादुरशाह झफर यांच्या नेतृत्वाखाली उठाव सुरू झाला, तर मौलवी अहमद उल्ला, नानासाहेब पेशवे, तात्या टोपे आणि लक्ष्मीबाई यांनी सक्रिय सहभाग घेतला. धर्म, जात आणि भाषा भेद विसरून सर्व भारतीयांनी इंग्रजांविरोधात संघटित लढा दिला.

3. 1857 च्या स्वातंत्र्यलढ्यात भारतीयांना अपयश का आले?

उत्तर: हा लढा एकाच वेळी संपूर्ण भारतभर झाला नाही व अनेक संस्थानिक इंग्रजांच्या बाजूने राहिले. भारतीय सैन्याकडे योग्य लष्करी डावपेच, आधुनिक शस्त्रे आणि पुरेसे साधनसामग्री नव्हते. इंग्रजांकडे शिस्तबद्ध सैन्य, मोठी आर्थिक ताकद आणि दळणवळणाची प्रगत व्यवस्था होती, त्यामुळे भारतीयांना पराभव पत्करावा लागला.

4. 1857 च्या स्वातंत्र्यलढ्याचा भारतीय राजकारणावर काय परिणाम झाला?

उत्तर: 1857 च्या लढ्यानंतर इंग्रजांनी ईस्ट इंडिया कंपनीची सत्ता संपवली आणि भारताची सत्ता इंग्रज राणीच्या हातात गेली. संस्थानिकांना त्यांच्या राजकीय हक्कांचे आश्वासन देण्यात आले, पण प्रत्यक्षात इंग्रजांनी त्यांचा प्रभाव वाढवला. भारतीय स्वातंत्र्यलढ्याला नव्या पद्धतीने सुरुवात झाली आणि नंतरच्या चळवळींना प्रेरणा मिळाली.

5. 1857 च्या उठावानंतर इंग्रजांनी कोणते धोरणात्मक बदल केले?

उत्तर: इंग्रजांनी भारतीय समाजाच्या धार्मिक व सामाजिक बाबींमध्ये हस्तक्षेप न करण्याचे धोरण स्वीकारले. ‘फोडा आणि राज्य करा’ ही नीती अधिक प्रभावीपणे राबवली, त्यामुळे भारतीय समाजामध्ये फूट पडली. भारतीय सैन्यात इंग्रज सैनिकांचे प्रमाण वाढवून तोफखाना पूर्णतः इंग्रज अधिकाऱ्यांच्या हातात ठेवण्यात आला.

6. 1857 च्या स्वातंत्र्यलढ्याचे राष्ट्रीय स्वरूप स्पष्ट करा.

उत्तर: हा लढा सुरुवातीला सैन्याचा उठाव म्हणून ओळखला गेला, पण लवकरच तो जनतेच्या असंतोषाचे प्रतीक बनला. शेतकरी, कारागीर, आदिवासी, संस्थानिक, मुस्लीम आणि हिंदू सर्वांनी यात सहभाग घेतला. इंग्रजांविरोधात संपूर्ण देशाने एकत्र येऊन संघर्ष केल्यामुळे या लढ्याला राष्ट्रीय स्वरूप प्राप्त झाले.

7. 1857 च्या उठावात झाशीच्या राणी लक्ष्मीबाईची भूमिका काय होती?

उत्तर: लक्ष्मीबाईने इंग्रजांच्या विरोधात झाशीच्या संरक्षणासाठी लढा दिला आणि अत्यंत पराक्रमीपणे प्रतिकार केला. पुरुषांच्या तोडीस तोड युद्धकौशल्य दाखवत, आपल्या सैन्याला प्रेरित करून त्यांनी इंग्रजांविरुद्ध जोरदार संघर्ष केला. अखेरीस रणांगणात वीरगती पत्करून त्या भारताच्या स्वातंत्र्यलढ्याच्या प्रतीक बनल्या.

8. 1857 च्या स्वातंत्र्यलढ्याचे आर्थिक परिणाम काय होते?

उत्तर: भारतीय शेतकऱ्यांवरील आर्थिक ओझे वाढले आणि कारागीर व छोटे व्यापारी मोठ्या प्रमाणावर बेरोजगार झाले. इंग्रजांनी भारतात आपल्या मालाचा पुरवठा वाढवला, त्यामुळे स्थानिक उद्योगधंदे नामशेष होऊ लागले. भारतीय अर्थव्यवस्था इंग्रजांच्या ताब्यात गेली आणि देश आर्थिक दृष्ट्या अधिक दुर्बल झाला.

9. 1857 च्या उठावातील प्रमुख लढाईच्या ठिकाणांची माहिती द्या.

उत्तर: दिल्ली, कानपूर, लखनौ, झाशी, मेरठ आणि बरेली येथे मोठ्या प्रमाणावर लढाया झाल्या. तात्या टोपे यांनी कानपूरमध्ये इंग्रजांविरुद्ध संघर्ष केला, तर लक्ष्मीबाईने झाशीमध्ये जोरदार लढा दिला. शंकरशाह, कुंवरसिंह आणि बेगम हजरत महल यांनीही वेगवेगळ्या भागांत इंग्रजांविरोधात लढत दिली.

10. 1857 च्या उठावाचा भारतीय समाजावर काय प्रभाव पडला?

उत्तर: भारतीय समाजात इंग्रजांविरुद्ध असंतोष वाढला आणि स्वातंत्र्याची आस अधिक तीव्र झाली. इंग्रजांनी ‘फोडा आणि राज्य करा’ ही नीती राबवली, ज्यामुळे भारतीय समाजामध्ये फूट पडली. इंग्रजांविरोधातील पुढील राष्ट्रीय चळवळींना 1857 च्या उठावाने मोठी प्रेरणा दिली.