इतिहास Important Questions Class 8 Chapter 11 Itihas Maharashtra Board Marathi Medium

समतेचा लढा

लहान प्रश्न

1. शेतकरी चळवळीची सुरुवात का झाली?

उत्तर – ब्रिटिशांच्या आर्थिक शोषणामुळे आणि जमीनदार-सावकारांच्या अन्यायाविरुद्ध शेतकऱ्यांनी चळवळी उभारल्या.

2. ‘नीलदर्पण’ नाटकाने काय प्रभाव टाकला?

उत्तर – दीनबंधू मित्र यांच्या ‘नीलदर्पण’ नाटकाने बंगालमधील शेतकऱ्यांच्या हलाखीची स्थिती समाजासमोर आणली.

3. साने गुरुजींनी कोणत्या समाजगटासाठी कार्य केले?

उत्तर – साने गुरुजींनी शेतकरी, कामगार आणि दलितांच्या हक्कांसाठी कार्य केले.

4. कामगार संघटनांच्या सुरुवातीच्या टप्प्यात कोणते नेते सक्रिय होते?

उत्तर – शशिपद बॅनर्जी आणि नारायण मेघाजी लोखंडे यांनी स्थानिक पातळीवर कामगार संघटनांसाठी पुढाकार घेतला.

5. राजर्षी शाहू महाराजांनी सामाजिक समतेसाठी कोणता कायदा केला?

उत्तर – त्यांनी आंतरजातीय विवाहांना कायदेशीर मान्यता देणारा कायदा मंजूर केला.

6. स्त्रियांना शिक्षण मिळावे यासाठी कोणत्या संस्थांची स्थापना झाली?

उत्तर – ‘आर्य महिला समाज’, ‘सेवासदन’ आणि ‘ऑल इंडिया वुमेन्स कॉन्फरन्स’ या संस्था स्थापन झाल्या.

7. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी दलितांसाठी कोणती संघटना स्थापन केली?

1924 मध्ये ‘बहिष्कृत हितकारिणी सभा’ची स्थापना केली.

8. मीरत कट खटला का प्रसिद्ध आहे?

उत्तर – ब्रिटिश सरकारने साम्यवादी नेत्यांना पकडून कट रचल्याचा आरोप ठेवला होता.

9. शाहू महाराजांनी शिक्षणविषयक कोणती मोठी सुधारणा केली?

उत्तर – त्यांनी मोफत आणि सक्तीच्या प्राथमिक शिक्षणाचा कायदा लागू केला.

10. डॉ. आनंदीबाई जोशी कोणत्या क्षेत्रात प्रसिद्ध होत्या?

उत्तर – त्या पहिल्या भारतीय महिला डॉक्टर होत्या.

दीर्घ प्रश्न

1. कामगार संघटनांचा विकास कसा झाला आणि त्याचे महत्त्व काय आहे?

उत्तर – औद्योगिक क्रांतीनंतर भारतात कापड गिरण्या आणि रेल्वे कंपन्या सुरू झाल्या. कामगारांना शोषणाचा सामना करावा लागला, म्हणून स्थानिक पातळीवर संघटना स्थापन झाल्या. पुढे 1920 मध्ये ‘ऑल इंडिया ट्रेड युनियन काँग्रेस’ स्थापन होऊन कामगार चळवळीला अधिक बळ मिळाले.

2. समाजवादी चळवळीची आवश्यकता का भासली?

उत्तर – भारतीय स्वातंत्र्यलढ्याबरोबरच आर्थिक व सामाजिक विषमता दूर करणे आवश्यक होते. समाजवादाच्या विचारसरणीमुळे श्रमिकांना आणि गरिबांना न्याय मिळू लागला. त्यामुळे काँग्रेस समाजवादी पक्ष स्थापन करून तरुणांनी परिवर्तनाच्या चळवळीमध्ये सहभाग घेतला.

3. महर्षी विठ्ठल रामजी शिंदे यांनी दलितांसाठी कोणते कार्य केले?

उत्तर – त्यांनी 1906 मध्ये ‘डिप्रेस्ड क्लासेस मिशन’ ही संस्था सुरू केली. दलितांसाठी शिक्षण, रोजगार, आणि सामाजिक समता यासाठी प्रयत्न केले. त्यांनी पुण्यात मंदिर प्रवेश सत्याग्रह आणि दलितांच्या हक्कांसाठी परिषदांचे आयोजन केले.

4. राजर्षी शाहू महाराजांच्या समाजसुधारणेचे योगदान काय होते?

उत्तर – शाहू महाराजांनी कोल्हापूर संस्थानात सामाजिक समता प्रस्थापित करण्यासाठी अनेक सुधारणा केल्या. जातीभेद निर्मूलन, मोफत शिक्षण, आणि आंतरजातीय विवाहांना प्रोत्साहन दिले. तसेच, त्यांनी बलुतेदारी पद्धत रद्द करून व्यवसाय स्वातंत्र्य दिले.

5. साने गुरुजींनी शेतकऱ्यांसाठी कोणते महत्त्वाचे कार्य केले?

उत्तर – पूर्व खानदेशात अतिवृष्टीमुळे शेतकऱ्यांना मोठ्या संकटाचा सामना करावा लागला. शेतसारा माफ करण्यासाठी साने गुरुजींनी मोठ्या प्रमाणावर आंदोलने केली. त्यांनी शेतकरी-कामगारांची एकजूट घडवून आणली आणि त्यांच्या हक्कांसाठी संघर्ष केला.

6. स्त्री शिक्षण चळवळीचे स्वरूप कसे होते?

उत्तर – समाजात स्त्रियांना शिक्षणाचा अधिकार नव्हता, त्यामुळे स्त्री शिक्षण चळवळी उभारल्या गेल्या. पंडिता रमाबाई, रमाबाई रानडे यांनी स्त्रियांसाठी शाळा आणि संस्था स्थापन केल्या. ‘ऑल इंडिया वुमेन्स कॉन्फरन्स’ सारख्या संघटनांनी स्त्री शिक्षण आणि हक्कांसाठी लढा दिला.

7. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी सामाजिक समतेसाठी कोणते कार्य केले?

उत्तर – त्यांनी अस्पृश्यांसाठी शिक्षण, मतदानाचा हक्क, आणि समतेच्या तत्वांवर आधारित समाजरचना यासाठी प्रयत्न केले. ‘बहिष्कृत हितकारिणी सभा’ स्थापन करून दलित चळवळ पुढे नेली. त्यांनी ‘चवदार तळे सत्याग्रह’, ‘मनुस्मृती दहन’ आणि संविधान निर्मितीत मोठे योगदान दिले.

8. शेतकरी चळवळींच्या परिणामांचा आधुनिक समाजावर काय प्रभाव पडला?

उत्तर – ब्रिटिश सरकारच्या अन्याय्य धोरणांविरुद्ध शेतकऱ्यांनी उठाव केले आणि संघटना स्थापन केल्या. त्यामुळे नंतरच्या काळात शेतकऱ्यांसाठी कायदे, अनुदाने आणि कर्जमाफी यासारख्या योजना अस्तित्वात आल्या. आधुनिक भारतात शेतकरी आंदोलने लोकशाही हक्कांप्रती जागरूकता निर्माण करणारी ठरली.

9. साम्यवादी चळवळीचे उद्दिष्ट आणि सरकारकडून त्यावर झालेली कारवाई स्पष्ट करा.

उत्तर – साम्यवादी चळवळीचे उद्दिष्ट आर्थिक समता आणि कामगार-शेतकऱ्यांच्या हक्कांचे संरक्षण करणे होते. ब्रिटिश सरकारने साम्यवादाला धोका म्हणून पाहून त्यास विरोध केला. ‘मीरत कट खटला’द्वारे अनेक साम्यवादी नेत्यांना अटक करण्यात आली आणि त्यांच्यावर देशद्रोहाचे आरोप ठेवले गेले.

10. स्त्रियांना मतदानाचा हक्क मिळवण्यासाठी कोणते प्रयत्न झाले?

उत्तर – 19व्या आणि 20व्या शतकात स्त्रियांना राजकीय अधिकार मिळावे यासाठी अनेक चळवळी उभारल्या गेल्या. ‘ऑल इंडिया वुमेन्स कॉन्फरन्स’ आणि भारत महिला परिषदेच्या माध्यमातून महिला हक्कांसाठी संघर्ष करण्यात आला. 1935 च्या कायद्यानंतर काही प्रांतांमध्ये स्त्रियांना मतदानाचा हक्क मिळू लागला, तर स्वातंत्र्यानंतर भारतीय संविधानाने स्त्री-पुरुष समतेचा अधिकार दिला.