इतिहास Important Questions Class 8 Chapter 1 Itihas Maharashtra Board Marathi Medium

इतिहासाची साधने

लहान प्रश्न

1. इतिहासाच्या साधनांचे मुख्य प्रकार कोणते आहेत?

उत्तर: भौतिक, लिखित, मौखिक आणि दृक-श्राव्य अशी इतिहासाची चार प्रमुख साधने आहेत.

2. पुण्यातील कोणत्या ठिकाणी गांधीजींच्या वस्तूंचे संग्रहालय आहे?

उत्तर: पुण्यातील आगाखान पॅलेस येथे गांधी स्मारक संग्रहालय आहे.

3. स्वातंत्र्यपूर्व काळात वृत्तपत्रे कोणत्या उद्देशाने चालवली जात होती?

उत्तर: लोकजागृती, सामाजिक प्रबोधन आणि ब्रिटिशांविरुद्ध संघर्षासाठी वृत्तपत्रे चालवली जात होती.

4. ब्रिटिश काळातील प्रमुख वृत्तपत्रे कोणती होती?

उत्तर: केसरी, दीनबंधु, ज्ञानोदय, ज्ञानप्रकाश आणि अमृतबझार पत्रिका ही प्रमुख वृत्तपत्रे होती.

5. इतिहासाच्या लिखित साधनांमध्ये कोणता प्रकार मोडतो?

उत्तर: वृत्तपत्रे, नियतकालिके, शतपत्रे, नकाशे आणि अभिलेख ही लिखित साधने आहेत.

6. छायाचित्रे इतिहासाच्या अभ्यासात का महत्त्वाची मानली जातात?

उत्तर: छायाचित्रांमधून त्या काळातील व्यक्ती, घटना आणि वास्तूंचे वास्तव रूप पाहता येते.

7. मौखिक साधनांमध्ये कोणते घटक समाविष्ट होतात?

उत्तर: स्फूर्तिगीते, पोवाडे, लोककथा आणि लोकगीतें हे मौखिक साधनांमध्ये येतात.

8. आधुनिक इतिहासाच्या अभ्यासासाठी सर्वाधिक विश्वसनीय साधन कोणते आहे?

उत्तर: चित्रफिती आणि ध्वनिमुद्रिते आधुनिक इतिहासाच्या अभ्यासासाठी सर्वाधिक विश्वसनीय मानली जातात.

9. भारतात पहिला चित्रपट कोणी बनवला?

उत्तर: दादासाहेब फाळकेंनी 1913 मध्ये “राजा हरिश्चंद्र” हा पहिला भारतीय चित्रपट बनवला.

10. नकाशे इतिहासाच्या अभ्यासात कसे मदत करतात?

उत्तर: नकाशांमधून शहरांचा, प्रदेशांचा आणि ऐतिहासिक स्थळांचा बदलता विकास अभ्यासता येतो.

दीर्घ प्रश्न

1. इतिहासाच्या भौतिक साधनांमध्ये कोणते घटक मोडतात?

उत्तर: इतिहासाच्या भौतिक साधनांमध्ये नाणी, पुतळे, वास्तू, राजवाडे, स्मारके आणि किल्ले यांचा समावेश होतो. या साधनांमधून त्या काळातील प्रशासन, अर्थव्यवस्था आणि समाजव्यवस्थेची माहिती मिळते. उदा. अंदमान येथील सेल्युलर जेल स्वातंत्र्यलढ्याशी संबंधित आहे.

2. वृत्तपत्रे ब्रिटिश काळात कशा प्रकारे प्रभावी ठरली?

उत्तर: ब्रिटिश काळात वृत्तपत्रे राजकीय तसेच सामाजिक प्रबोधनाचे प्रभावी साधन होती. लोकमान्य टिळकांनी “केसरी” द्वारे स्वातंत्र्यलढ्यास चालना दिली, तर “प्रभाकर” आणि “निबंधमाला” यांसारख्या नियतकालिकांनी सामाजिक सुधारणांवर भर दिला. त्यामुळे वृत्तपत्रांनी जनजागृतीत महत्त्वाची भूमिका बजावली.

3. चित्रफिती इतिहासाच्या अभ्यासात कशा उपयुक्त ठरतात?

उत्तर: चित्रफितींमध्ये ऐतिहासिक घटना जसच्या तशा पाहता येतात, त्यामुळे त्या सर्वाधिक विश्वासार्ह मानल्या जातात. स्वातंत्र्यलढ्यातील महत्त्वाच्या घटनांचे ध्वनी-चित्रफिती स्वरूपातील पुरावे आजही उपलब्ध आहेत. उदा. महात्मा गांधींची दांडी यात्रा, नेताजी सुभाषचंद्र बोस यांची भाषणे.

4. स्वातंत्र्यपूर्व काळातील वृत्तपत्रांनी समाजावर कोणता प्रभाव टाकला?

उत्तर: स्वातंत्र्यपूर्व काळातील वृत्तपत्रांनी लोकांमध्ये देशभक्तीची भावना जागृत केली. ब्रिटिशांची अन्यायकारक धोरणे उघड करून लोकांना स्वातंत्र्यलढ्यात सामील होण्यासाठी प्रेरित केले. यासोबतच अस्पृश्यता, स्त्रीशिक्षण आणि सामाजिक सुधारणांविषयी प्रबोधनही करण्यात आले.

5. पोवाडे आणि स्फूर्तिगीते इतिहासाच्या दृष्टिकोनातून का महत्त्वाची आहेत?

उत्तर: पोवाडे आणि स्फूर्तिगीते ऐतिहासिक घटनांचे चित्रण करणारी मौखिक साधने आहेत. 1857 च्या स्वातंत्र्य संग्रामातील पराक्रम, सत्यशोधक समाजाचे सामाजिक कार्य आणि संयुक्त महाराष्ट्र चळवळीवरील पोवाडे ऐतिहासिक माहिती देतात. यामुळे इतिहास लोकांसमोर जिवंत स्वरूपात येतो.

6. वस्तुसंग्रहालये इतिहासाच्या अभ्यासासाठी कशी मदत करतात?

उत्तर: वस्तुसंग्रहालयांमध्ये ऐतिहासिक नाणी, शस्त्रे, पोशाख, हस्तलिखिते आणि चित्रे जतन केली जातात. उदा. आगाखान पॅलेस मधील संग्रहालयात गांधीजींच्या वस्तू जतन केल्या आहेत. या संग्रहालयांमधील वस्तू पाहून त्या काळाच्या जीवनशैलीबद्दल माहिती मिळते.

7. ध्वनिमुद्रिते इतिहासाच्या अध्ययनासाठी कशी उपयुक्त ठरतात?

उत्तर: ध्वनिमुद्रिते म्हणजे ऐतिहासिक भाषणे, गीते आणि घोषणा यांचे रेकॉर्ड्स होय. नेताजी सुभाषचंद्र बोस यांचे “तुम मुझे खून दो, मैं तुम्हें आझादी दूंगा” हे भाषण ध्वनिमुद्रित स्वरूपात आजही ऐकता येते. अशा ध्वनिमुद्रणांमधून त्या काळातील वातावरणाचा अनुभव घेता येतो.

8. नकाशे आणि आराखडे इतिहासाच्या संदर्भात किती महत्त्वाचे आहेत?

उत्तर: नकाशांमधून शहरांचे बदलते स्वरूप आणि ऐतिहासिक घटनांची भौगोलिक पार्श्वभूमी स्पष्ट होते. ब्रिटिश काळातील ‘सर्व्हे ऑफ इंडिया’ विभागाने भारताचे शास्त्रशुद्ध सर्वेक्षण केले. मुंबई पोर्ट ट्रस्टच्या आराखड्यांवरून मुंबईच्या नागरी विकासाचा अभ्यास करता येतो.

9. मौखिक साधने इतिहासाच्या अभ्यासासाठी का महत्त्वाची आहेत?

उत्तर: मौखिक साधनांमध्ये लोककथा, पोवाडे, स्फूर्तिगीते आणि लोकगीतांचा समावेश होतो. या साधनांमधून त्या काळातील जनजीवन, समाजस्थिती आणि लोकांच्या भावना समजतात. अनेक स्वातंत्र्यसैनिकांच्या आठवणी मौखिक स्वरूपात जतन केल्या गेल्या आहेत.

10. स्वातंत्र्यपूर्व आणि स्वातंत्र्योत्तर काळातील स्मारकांचे महत्त्व काय आहे?

उत्तर: स्मारकांमधून ऐतिहासिक व्यक्ती आणि घटनांविषयी माहिती मिळते. हुतात्मा स्मारके, महात्मा गांधी, लोकमान्य टिळक, डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचे पुतळे त्यांचे कार्य आणि विचारांची आठवण करून देतात. यामुळे पुढील पिढ्यांना इतिहासाची जाणीव राहते.