भूमी उपयोजन
प्रश्न 1: खालील विधाने तपासा. अयोग्य विधान दुरुस्त करा.
(अ) खाणकाम हा भूमि उपयोजनाचा भाग नाही.
उत्तर – योग्य विधान: खाणकाम हा भूमि उपयोजनाचा एक महत्त्वाचा भाग आहे. खनिजयुक्त जमिनीत खाणकाम केले जाते.
(आ) केंद्रीय व्यवहार विभागात कारखाने असतात.
उत्तर – योग्य विधान: केंद्रीय व्यवहार विभागात मुख्यतः कार्यालये, बँका आणि व्यावसायिक संस्था असतात.
(इ) नागरी वस्तीत सर्वांत जास्त क्षेत्र निवासी कार्यासाठी वापरले जाते.
उत्तर – हे विधान योग्य आहे. नागरी भागात लोकसंख्या जास्त असल्यामुळे निवासी क्षेत्राचा विस्तार मोठा असतो.
(ई) ग्रामसेवक सातबाराचा (7/12) उतारा देतो.
उत्तर – योग्य विधान: सातबारा उतारा महसूल विभागाद्वारे दिला जातो. ग्रामसेवक हा ग्रामपंचायतीशी संबंधित असतो.
(उ) ग्रामीण प्रदेशात निवासी क्षेत्राला जास्त जमीन असते.
उत्तर – योग्य विधान: ग्रामीण भागात शेती, वन आणि गायरान जमिनीचे प्रमाण जास्त असते, तर निवासी क्षेत्र तुलनेने कमी असते.
(ऊ) उतारा क्रमांक 7 हे अधिकार पत्रक आहे.
उत्तर – हे विधान योग्य आहे. सातबारा उताऱ्यात (7/12) जमिनीच्या मालकी हक्कासंबंधी माहिती दिली जाते.
(ए) उतारा क्रमांक 12 हे फेरफार पत्रक आहे.
उत्तर – हे विधान योग्य आहे. उतारा क्रमांक 12 मध्ये जमिनीसंबंधी फेरफारांची नोंद असते.
प्रश्न 2: भौगोलिक कारणे लिहा.
(अ) नागरी भागात सार्वजनिक सुविधा क्षेत्र अत्यावश्यक असते.
उत्तर – नागरी भागात लोकसंख्या मोठ्या प्रमाणावर एकवटलेली असते. त्यामुळे आरोग्य सेवा, वाहतूक व्यवस्था, शिक्षण संस्था, पोलीस स्टेशन, सार्वजनिक उद्याने इत्यादी सुविधांची आवश्यकता जास्त असते.
(आ) शेतजमिनीच्या नोंदीप्रमाणेच बिगर शेतजमीन मालमत्तेची नोंदही केली जाते.
उत्तर – बिगर-शेती जमिनीचा उपयोग निवासी, व्यावसायिक आणि औद्योगिक कारणांसाठी केला जातो. यासंबंधीची नोंद मिळकत पत्रिकेत केली जाते, जी नगर भूमापन विभागाद्वारे दिली जाते.
(इ) भूमी उपयोजनानुसार प्रदेशाचे विकसित व विकसनशील असे वर्गीकरण करता येते.
उत्तर – विकसित प्रदेशात चांगली नागरीकरण योजना, वाहतूक सुविधा, आणि औद्योगिक क्षेत्र असते, तर विकसनशील प्रदेशात नागरीकरण व औद्योगिकीकरणाची प्रक्रिया सुरू असते.
प्रश्न 3: उत्तरे लिहा.
(अ) ग्रामीण भूमी उपयोजनात शेती का महत्त्वाची असते?
उत्तर – ग्रामीण भागात मोठ्या प्रमाणावर शेतीयोग्य जमीन उपलब्ध असते. त्याशिवाय, ग्रामीण अर्थव्यवस्था प्रामुख्याने कृषी आणि शेतीपूरक व्यवसायांवर अवलंबून असते. त्यामुळे ग्रामीण भूमी उपयोजनात शेतीला सर्वाधिक महत्त्व दिले जाते.
(आ) भूमी उपयोजनावर परिणाम करणारे घटक सांगा.
उत्तर –
1. नैसर्गिक घटक:
- भू-संरचना (पठारी, समतल, डोंगराळ प्रदेश)
- हवामान आणि पर्जन्यमान
- मृदा प्रकार
- जलसंपत्ती
2. मानवी घटक:
- लोकसंख्या घनता
- औद्योगिकीकरण आणि नागरीकरण
- वाहतूक आणि संपर्क व्यवस्था
- सरकारी धोरणे
(इ) ग्रामीण व नागरी भूमी उपयोजनातील फरक स्पष्ट करा.
उत्तर –
| घटक | ग्रामीण भूमी उपयोजन | नागरी भूमी उपयोजन |
|---|---|---|
| प्रमुख वापर | शेती, वनक्षेत्र, गायरान जमीन | निवासी, व्यावसायिक, औद्योगिक क्षेत्र |
| लोकसंख्या घनता | कमी | जास्त |
| वाहतूक व संपर्क व्यवस्था | मर्यादित | विकसित व विस्तृत |
| पायाभूत सुविधा | कमी प्रमाणात उपलब्ध | जास्त प्रमाणात विकसित |
(ई) सातबारा उतारा आणि मिळकत पत्रिका यांतील फरक स्पष्ट करा.
उत्तर –
| घटक | सातबारा उतारा | मिळकत पत्रिका |
|---|---|---|
| प्रकार | शेतजमिनीची नोंद | बिगर-शेती जमिनीची नोंद |
| देणारी संस्था | महसूल विभाग | नगर भूमापन विभाग |
| माहिती | मालकी हक्क, पिकांची माहिती, कर्जाचा बोजा इत्यादी | मालकी हक्क, क्षेत्रफळ, कराची रक्कम, वहिवाटीचे हक्क |
Leave a Reply