भूगोल Question Answers Class 8 Chapter 4 Bhugol Maharashtra Board Marathi Medium

सागरतळरचना

प्रश्न 1: योग्य पर्याय निवडा.

(अ) जमिनीवरील भूरूपांप्रमाणेच सागरातही जलमग्न भूरूपे आढळतात कारण….
(i) पाण्याखाली जमीन आहे.
(ii) पाण्याखाली ज्वालामुखी आहेत.
(iii) जमीन सलग असून तिच्या सखल भागात पाणी आहे.
(iv) जमीन सलग असूनही पाण्याप्रमाणे तिची पातळी सर्वत्र सारखी नाही.

उत्तर – (iv) जमीन सलग असूनही पाण्याप्रमाणे तिची पातळी सर्वत्र सारखी नाही.

(आ) मानव सागरतळरचनेचा कोणता भाग प्रामुख्याने वापरतो?
(i) भूखंडमंच (ii) खंडान्त उतार
(iii) सागरी मैदान (iv) सागरी डोह

उत्तर – (i) भूखंडमंच

(इ) खालीलपैकी कोणता पर्याय सागरी निक्षेपाशी निगडित आहे?
(i) नद्या, हिमनद्या, प्राणी-वनस्पती अवशेष
(ii) ज्वालामुखीय राख, भूखंडमंच, प्राणी- वनस्पती अवशेष
(iii) ज्वालामुखीय राख, लाव्हारस, मातीचे सूक्ष्मकण
(iv) ज्वालामुखीय राख, सागरी प्राणी-वनस्पतींचे अवशेष, सागरी मैदाने

उत्तर – (iv) ज्वालामुखीय राख, सागरी प्राणी-वनस्पतींचे अवशेष, सागरी मैदाने

प्रश्न 2: (आ) वरील आराखड्यातील कोणती भूरूपे सागरातील अतिखोलीच्या संशोधनास उपयुक्त आहेत?

उत्तर –

सागरी गर्ता (Ocean Trenches): सागरतळावर आढळणाऱ्या खोल, अरुंद आणि तीव्र उतार असलेल्या विवरांना सागरी गर्ता म्हणतात. या गर्ता हजारो मीटर खोल असतात. उदा. पॅसिफिक महासागरातील मरियाना गर्ता (11034 मीटर खोल).

सागरी डोह (Abyssal Depressions): काही ठिकाणी सागरतळावर खोल खड्ड्यासारखी भूवैशिष्ट्ये असतात, त्यांना सागरी डोह म्हणतात. हे डोह संशोधनासाठी महत्त्वाचे ठरतात कारण ते महासागरातील भूगर्भशास्त्रीय हालचाली, ज्वालामुखी आणि सागरी जीवसृष्टी समजून घेण्यास मदत करतात.

(इ) कोणती भूरूपे सागरी सीमांचे संरक्षण व नौदलाच्या तळ उभारणीस योग्य आहेत?

उत्तर –

• भूखंडमंच (Continental Shelf) – हा भाग उथळ असून किनाऱ्यालगत असल्याने नौदलाच्या तळांसाठी अत्यंत उपयुक्त आहे. उथळ पाण्यात बंदरे व नौदल तळ सोयीस्करपणे उभारता येतात.
• सागरी डोह व सागरी गर्ता (Deep-sea Trenches & Basins) – हे खोल आणि अरुंद भाग असल्याने ते शत्रूच्या जलसैन्याच्या हालचालीस अडथळा निर्माण करू शकतात तसेच गुप्त लष्करी मोहीमेसाठी महत्त्वाचे ठरू शकतात.
• सागरी पर्वतरांगा व पठारे (Seamounts & Plateaus) – या भागांचा उपयोग जलसैन्याच्या गस्ती मार्गासाठी तसेच पाणबुड्या आणि नौदलाचे गुप्त अड्डे निर्माण करण्यासाठी होऊ शकतो. उदा. अंदमान-निकोबार बेटे ही सागरी पर्वतरांगांवर विकसित झालेली आहेत आणि भारताच्या नौदलासाठी महत्त्वाची भूमिका बजावतात.
• खंडान्त उतार (Continental Slope) – हा उतार तीव्र असल्याने हा भाग संरक्षणाच्या दृष्टीने महत्त्वाचा आहे. शत्रूच्या नौदलाच्या हालचालींवर लक्ष ठेवण्यासाठी आणि नौदलाच्या गस्ती मोहिमांसाठी हा उपयोगी ठरतो.

प्रश्न 3: भौगोलिक कारणे द्या.

(अ) सागरतळरचनेचा अभ्यास मानवास उपयुक्त आहे.

उत्तर –

• सागरतळरचनेच्या अभ्यासामुळे महासागरातील संसाधनांचा शोध घेता येतो, जसे की खनिजे, नैसर्गिक वायू, खनिज तेल.
• तसेच, मासेमारी क्षेत्रे, समुद्री वाहतूक मार्ग आणि हवामान बदलाचा अभ्यास करण्यासाठी उपयुक्त ठरते.

(आ) भूखंडमंच हे मासेमारीसाठी नंदनवन आहे.

उत्तर –

• भूखंडमंच उथळ असल्याने सूर्यकिरण तळापर्यंत पोहोचतात, त्यामुळे तेथे शेवाळ आणि प्लवांक भरपूर प्रमाणात आढळतात.
• हे जीव मास्यांचे खाद्य असल्याने येथे मोठ्या प्रमाणात मासेमारी होते.

(इ) काही सागरी बेटे ही सागरी पर्वतरांगांची शिखरे असतात.

उत्तर –

• सागरात जलमग्न पर्वतरांगा आहेत आणि त्यातील काही उंच शिखरे पाण्याच्या वर आलेली आहेत, ज्यांना सागरी बेटे म्हणतात.
• उदा. अंदमान-निकोबार बेटे, आईसलँड इत्यादी.

(ई) खंडान्त उतार ही भूखंडांची सीमारेषा मानतात.

उत्तर – भूखंडमंच संपल्यावर खंडान्त उतार सुरू होतो, ज्यामुळे खंड आणि महासागर यांच्यातील नैसर्गिक सीमा स्पष्ट होते.

(उ) मानवाकडून सागरात होणारे टाकाऊ पदार्थांचे विसर्जन हे पर्यावरणाच्या दृष्टीने हानिकारक असते.

उत्तर –

• प्लास्टिक, रसायने, किरणोत्सर्गी पदार्थ आणि औद्योगिक सांडपाणी यामुळे सागरी पर्यावरण धोक्यात येते.
• जलजीवांसाठी हा मोठा धोका असून जैवविविधतेवर प्रतिकूल परिणाम होतो.

प्रश्न 4: पृष्ठ क्रमांक 27 वरील ‘पहा बरे जमते का?’ मधील नकाशाचे निरीक्षण करून खालील प्रश्नांची उत्तरे लिहा.

(अ) मादागास्कर आणि श्रीलंका हे सागरतळरचनेच्या कोणत्या भूरूपांशी संबंधित आहेत?

उत्तर – ते भूखंडमंच आणि सागरी पर्वतरांगांशी संबंधित आहेत.

(आ) हे भूभाग कोणकोणत्या खंडाजवळ आहेत?

उत्तर –

• मादागास्कर – आफ्रिका खंडाजवळ
• श्रीलंका – आशिया खंडाजवळ (भारताच्या दक्षिणेला)

(इ) आपल्या देशातील कोणती बेटे जलमग्न पर्वतशिखरांचे भाग आहेत?

उत्तर – अंदमान आणि निकोबार बेटे, लक्षद्वीप बेटे.