भूगोल Question Answers Class 8 Chapter 1 Bhugol Maharashtra Board Marathi Medium

स्थानिक वेळ व प्रमाण वेळ

प्रश्न 1: योग्य पर्याय निवडून विधान पूर्ण करा.

(अ) पृथ्वीच्या परिवलनास 24 तासांचा कालावधी लागतो. एका तासात पृथ्वीवरील ……………
(i) 05 रेखावृत्ते सूर्यासमोरून जातात.
(ii) 10 रेखावृत्ते सूर्यासमोरून जातात.
(iii) 15 रेखावृत्ते सूर्यासमोरून जातात.
(iv) 20 रेखावृत्ते सूर्यासमाेरून जातात.

उत्तर – (iii) 15 रेखावृत्ते सूर्यासमोरून जातात.

(आ) पृथ्वीवरील कोणत्याही दोन ठिकाणांच्या स्थानिक  वेळेतील फरक समजण्यासाठी ………..
(i) दोन्ही ठिकाणची मध्यान्हाची वेळ माहीत  असावी लागते.
(ii) दोन्ही ठिकाणांच्या रेखावृत्तांतील अंशात्मक  अंतरातील फरक माहीत असावा लागतो.
(iii) दोन्ही ठिकाणांच्या प्रमाण वेळेतील फरक  माहीत असावा लागतो.
(iv) आंतरराष्ट्रीय वाररेषेनुसार बदल  करावे लागतात.

उत्तर – (ii) दोन्ही ठिकाणांच्या रेखावृत्तांतील अंशात्मक  अंतरातील फरक माहीत असावा लागतो.

(इ) कोणत्याही दोन लगतच्या रेखावृत्तांच्या स्थानिक वेळेत ……….
(i) 15 मिनिटांचा फरक असतो.
(ii) 04 मिनिटांचा फरक असतो.
(iii) 30 मिनिटांचा फरक असतो.
(iv) 60 मिनिटांचा फरक असतो.

उत्तर – (iv) 60 मिनिटांचा फरक असतो.

प्रश्न 2: भौगोलिक कारणे लिहा.

1. स्थानिक वेळ मध्यान्हावरून निश्चित केली जाते.

उत्तर – कारण पृथ्वीच्या परिवलनामुळे प्रत्येक ठिकाणी सूर्य वेगवेगळ्या वेळी मध्यान्हस्थानी येतो.

2. ग्रीनिच येथील स्थानिक वेळ जागतिक प्रमाण वेळ मानली जाते.

उत्तर – कारण ग्रीनिच हे शून्य (0°) रेखावृत्तावर असून त्यावर आधारित जागतिक प्रमाण वेळ निश्चित केली जाते.

3. भारताची प्रमाण वेळ 82°30′ पूर्व रेखावृत्तावरील स्थानिक वेळेनुसार निश्चित केली आहे.

उत्तर – कारण हे रेखावृत्त भारताच्या मध्यभागातून जाते आणि सर्वसामान्य वेळेसाठी सोयीचे आहे.

4. कॅनडा या देशात सहा वेगवेगळ्या प्रमाण वेळा आहेत.

उत्तर – कारण कॅनडाचा पूर्व-पश्चिम विस्तार मोठा आहे, त्यामुळे वेगवेगळ्या भागांत प्रमाण वेळ वेगळी आहे.

प्रश्न 3: थोडक्यात उत्तरे लिहा.

1. 60° पूर्व रेखावृत्तावर दुपारचे 12 वाजले असतील, तर 30° पश्चिम रेखावृत्तावर किती वाजले असतील?

उत्तर –

• ग्रीनिच (0°) पासून 60° पूर्व आणि 30° पश्चिम यांचा एकूण फरक 90° आहे.
• प्रत्येक 15° = 1 तास, त्यामुळे 90° = 6 तासांचा फरक होतो.
• 30° पश्चिम हे ग्रीनिचपेक्षा मागे असल्यामुळे 60° पूर्वच्या तुलनेत 6 तास मागे असते.
• म्हणून 30° पश्चिम रेखावृत्तावर सकाळी 6 वाजले असतील.

2. एखाद्या प्रदेशाची प्रमाण वेळ कशी निश्चित केली जाते?

उत्तर –

• त्या देशाच्या मध्यवर्ती रेखावृत्तावरील स्थानिक वेळ प्रमाण वेळ म्हणून घेतली जाते.
• मोठ्या विस्ताराच्या देशांसाठी अनेक प्रमाण वेळा असतात, तर लहान देशांत एकच प्रमाण वेळ असते.

(इ) ब्राझीलमध्ये सावो पावलो येथील फुटबॉल सामना भारतीय प्रमाण वेळेनुसार सकाळी 6 वाजता सुरू झाला. तेव्हा सावो पावलो येथील स्थानिक वेळ काय असेल ते स्पष्ट करा.

उत्तर – ब्राझीलमधील साओ पाउलो साधारणतः 45° पश्चिम रेखावृत्तावर आहे.

भारतीय प्रमाण वेळ (IST) 82°30′ पूर्व रेखावृत्तावर आधारित आहे, आणि ग्रीनिच प्रमाण वेळेच्या (GMT) 5 तास 30 मिनिटांनी पुढे आहे.

गणना:
साओ पाउलो आणि ग्रीनिचमधील फरक:

साओ पाउलो 45° पश्चिम आहे.
प्रत्येक 15° च्या फरकाने 1 तास वेळेत फरक पडतो.
45° ÷ 15° = 3 तास मागे (ग्रीनिचपेक्षा).
म्हणजेच, साओ पाउलोची वेळ GMT -3 आहे.
भारतीय प्रमाण वेळेचा ग्रीनिचशी संबंध:

भारताची प्रमाण वेळ GMT +5:30 आहे.
सकाळी 6:00 IST म्हणजे GMT वेळ = 6:00 – 5:30 = 0:30 (मध्यरात्र 12:30 AM GMT)
साओ पाउलोची स्थानिक वेळ:

GMT 12:30 AM – 3 तास = साओ पाउलो येथे रात्री 9:30 PM (मागील दिवसाची रात्र)

उत्तर: जेव्हा भारतात सकाळी 6:00 वाजले, तेव्हा साओ पाउलो येथे मागील रात्री 9:30 वाजले असतील.

प्रश्न 4: मूळ रेखावृत्तावर 21 जून रोजी रात्री 10 वाजले असता अ, ब, क या ठिकाणची वेळ व दिनांक कोष्टकात लिहा.

(ही गणना तुमच्या पुस्तकातील नकाशानुसार करावी.)

प्रश्न 5: खालील स्थिती कोणकोणत्या आकृतींत दिसतात?

1. सूर्योदय: आकृती क्रमांक (i)
2. मध्यरात्र: आकृती क्रमांक (ii)
3. मध्यान्ह: आकृती क्रमांक (iii)
4. सूर्यास्त: आकृती क्रमांक (iv)

उपक्रम:

1. “आजीचे घड्याळ” ही कविता शोधा आणि त्यातील घड्याळ कोणते ते शोधा.
2. अंतराळात पृथ्वीच्या परिवलनाचा वेग ताशी किती किमी असतो ते शोधा.