भूगोल Notes Class 8 Chapter 9 Bhugol Maharashtra Board Marathi Medium

नकाशाप्रमाण

नकाशा म्हणजे काय?

• नकाशा म्हणजे पृथ्वीच्या संपूर्ण किंवा विशिष्ट भागाचे प्रमाणबद्ध आणि प्रतिकात्मक चित्रण.
• नकाशामुळे भूपृष्ठाची अचूक माहिती मिळते.
• नकाशे वेगवेगळ्या कारणांसाठी वापरले जातात, जसे की स्थान ठरवणे, अंतर मोजणे, दिशा ओळखणे इत्यादी.

नकाशाचे घटक

नकाशामध्ये पाच मुख्य घटक असतात:

1. शिर्षक (Title) – नकाशातील विषय स्पष्ट करणारे शीर्षक दिलेले असते.
2. प्रमाण (Scale) – प्रत्यक्ष अंतर आणि नकाशावरील अंतर याचे प्रमाण दाखवते.
3. दिशा (Direction) – नकाशावर दिशा दर्शवण्यासाठी बहुतेक वेळा उत्तर (North) दर्शवणारा चिन्हांकित बाण असतो.
4. संकेतस्थळे (Symbols) – पर्वत, नद्या, महामार्ग, रेल्वेमार्ग, शहरे इत्यादीसाठी विशिष्ट चिन्हे असतात.
5. वर्णन (Legend/Key) – नकाशावर वापरलेली चिन्हे आणि त्यांचे अर्थ स्पष्ट करणारी यादी असते.

नकाशाचे प्रकार

नकाशांचे वेगवेगळे प्रकार खालीलप्रमाणे आहेत:

१. भौगोलिक नकाशे (Physical Maps)

• या नकाशांमध्ये नैसर्गिक वैशिष्ट्ये दाखवलेली असतात.
• पर्वत, पठारे, नद्या, समुद्र, सरोवरे इत्यादी दर्शवले जातात.
• उदा: महाराष्ट्राचा भौगोलिक नकाशा.

२. राजकीय नकाशे (Political Maps)

• देश, राज्ये, जिल्हे, शहरे आणि त्यांची सीमारेषा दर्शवणारे नकाशे.
• राजकीय नकाशांमध्ये प्रत्येक देश किंवा राज्य वेगवेगळ्या रंगांनी दाखवले जाते.
• उदा: भारताचा राजकीय नकाशा.

३. प्रशासकीय नकाशे (Administrative Maps)

• प्रशासकीय विभाग, जिल्हे, तालुके इत्यादी दर्शवणारे नकाशे.
• स्थानिक प्रशासन आणि योजनांसाठी उपयोगी पडतात.

४. सामाजिक आणि आर्थिक नकाशे (Socio-Economic Maps)

• लोकसंख्या घनता, साक्षरता, शेती, उद्योगधंदे, वाहतूक मार्ग यासंबंधी माहिती देणारे नकाशे.
• उदा: लोकसंख्या वितरण नकाशा.

५. हवामान नकाशे (Climatic Maps)

• तापमान, पाऊस, हवेचा वेग आणि दिशा दर्शवणारे नकाशे.
• उदा: भारतातील वार्षिक सरासरी पर्जन्यमानाचा नकाशा.

६. वाहतूक व दळणवळण नकाशे (Transport & Communication Maps)

• महामार्ग, रेल्वे मार्ग, हवाई मार्ग, बंदरे यांची माहिती देणारे नकाशे.
• उदा: महाराष्ट्रातील राष्ट्रीय महामार्ग नकाशा.

७. स्थलाकृतिक नकाशे (Topographical Maps)

• भूभागाची उंची, डोंगर, टेकड्या, नद्या, जंगल इत्यादी दाखवणारे नकाशे.
• सैन्य आणि भौगोलिक अभ्यासासाठी उपयोगी पडतात.

नकाशावरील प्रमाण (Scale of Map)

नकाशातील प्रमाण म्हणजे प्रत्यक्ष अंतर आणि नकाशावरील अंतर याचे गुणोत्तर.

१. शब्द प्रमाण (Verbal Scale)

• उदाहरण: 1 सेमी = 100 किमी म्हणजे नकाशावर १ सेमी अंतर प्रत्यक्षात १०० किमी असते.

२. अंक प्रमाण (Numerical Scale)

• उदाहरण: 1:1,00,000 म्हणजे नकाशावरील १ सेमी प्रत्यक्षात १,००,००० सेमी (१ किमी) असतो.

३. रेखीय प्रमाण (Graphical Scale)

• रेषा काढून त्यावर प्रत्यक्ष अंतर किती आहे ते दर्शवले जाते.

नकाशांमध्ये दिशा ओळखण्याची पद्धत

• बहुतेक नकाशांमध्ये वरचा भाग उत्तर (North) दर्शवतो.
• चार प्रमुख दिशा: उत्तर, दक्षिण, पूर्व, पश्चिम.
• चार उपदिशा: ईशान्य (NE), आग्नेय (SE), नैऋत्य (SW), वायव्य (NW).

नकाशातील प्रतिके आणि त्यांचे उपयोग

नकाशांमध्ये संकेतस्थळे (Symbols) आणि रंगांचा उपयोग केला जातो.

नकाशांचे महत्त्व

• नकाशांमुळे पर्यटन, वाहतूक, हवामान अंदाज, संरक्षण, शेती आणि जलव्यवस्थापन यामध्ये मदत मिळते.
• संशोधन, युद्धनीती, नगररचना आणि अर्थव्यवस्था यासाठी नकाशांचा वापर केला जातो.
• आधुनिक तंत्रज्ञानामुळे आता GPS आणि डिजिटल नकाशे मोठ्या प्रमाणावर वापरले जात आहेत.

उपसंहार (Conclusion)

नकाशे म्हणजे आपल्याला पृथ्वीचे चित्रण समजून घेण्याचे महत्त्वाचे साधन आहे.योग्य प्रमाण, दिशा, आणि चिन्हांचा वापर करून तयार केलेले नकाशे हे अनेक क्षेत्रात उपयुक्त ठरतात.आजच्या डिजिटल युगात GIS (Geographical Information System) आणि GPS (Global Positioning System) यामुळे नकाशांचे महत्त्व आणखी वाढले आहे.

महत्वाचे मुद्दे:

• नकाशे म्हणजे प्रमाणबद्ध आणि प्रतिकात्मक चित्रण.
• नकाशांचे विविध प्रकार आणि त्यांचा उपयोग.
• नकाशावरील प्रमाण, दिशा आणि प्रतिके समजून घेणे आवश्यक.
• नकाशे पर्यटन, सैन्य, हवामान अंदाज, आणि विकास प्रकल्पांसाठी उपयुक्त आहेत.