भूगोल Notes Class 8 Chapter 8 Bhugol Maharashtra Board Marathi Medium

उद्योग

१. उद्योग म्हणजे काय?

कच्च्या मालावर प्रक्रिया करून उपयोगी आणि टिकाऊ वस्तू तयार करणाऱ्या उत्पादन पद्धतीस उद्योग म्हणतात. उद्योगांमुळे आर्थिक विकास होतो, रोजगारनिर्मिती होते आणि जीवनमान सुधारते.

२. उद्योगांचे प्रकार

उद्योगांचे विविध प्रकार प्रामुख्याने त्यांच्या स्वरूपानुसार गटांमध्ये विभागले जातात.

(अ) उत्पादनाच्या स्वरूपानुसार उद्योगांचे प्रकार:

1. कृषीपूरक उद्योग:
   • शेतीशी संबंधित कच्च्या मालावर प्रक्रिया करणारे उद्योग.
   • उदा.: साखर उद्योग, कापड उद्योग, दुग्धव्यवसाय, तेल गाळणी.
2. खनिजाधारित उद्योग:
   • खनिजे आणि धातूंवर प्रक्रिया करणारे उद्योग.
   • उदा.: लोह-पोलाद उद्योग, तांबे उद्योग, सिमेंट उद्योग.
3. वनाधारित उद्योग:
   • जंगलातून मिळणाऱ्या कच्च्या मालावर आधारित उद्योग.
   • उदा.: कागद उद्योग, लाकडी वस्तू उद्योग, गोंद आणि लाख उद्योग.
4. रासायनिक उद्योग:
   • विविध प्रकारच्या रसायनांवर आधारित उद्योग.
   • उदा.: औषधनिर्मिती, रंग व वासद्रव्ये, खत उद्योग.
5. माहिती तंत्रज्ञान उद्योग:
   • संगणक, इंटरनेट आणि तंत्रज्ञानाशी संबंधित उद्योग.
   • उदा.: सॉफ्टवेअर डेव्हलपमेंट, डेटा प्रोसेसिंग, मोबाईल अॅप डेव्हलपमेंट.

(ब) उद्योगांचे आकारमानानुसार वर्गीकरण:

1. लघुउद्योग:
   • कमी गुंतवणूक आणि मर्यादित उत्पादन असलेले उद्योग.
   • उदा.: हातमाग, फर्निचर, ज्वेलरी बनवणे.
2. मध्यम उद्योग:
   • मोठ्या प्रमाणात उत्पादन पण अवजड उद्योगांपेक्षा लहान.
   • उदा.: प्लास्टिक उद्योग, अन्नप्रक्रिया उद्योग.
3. अवजड उद्योग:
   • मोठ्या प्रमाणात गुंतवणूक आणि उत्पादन करणारे उद्योग.
   • उदा.: पोलाद उद्योग, मोटारगाडी उद्योग, जहाजबांधणी उद्योग.

३. उद्योगांच्या स्थानीकरणाचे घटक

उद्योग कुठे स्थापन करावा याचा विचार करताना खालील घटक महत्त्वाचे ठरतात:

1. कच्चा माल: उद्योगांसाठी आवश्यक असलेला कच्चा माल त्या ठिकाणी जवळपास उपलब्ध असल्यास उद्योगांसाठी सोयीस्कर ठरतो.
2. मनुष्यबळ: कुशल व अकुशल कामगार त्या भागात उपलब्ध असणे महत्त्वाचे आहे.
3. वीज व पाणी: उद्योगांसाठी वीज आणि पाणी आवश्यक असते, त्यामुळे त्याचा सतत पुरवठा असावा.
4. वाहतूक सुविधा: उद्योगात तयार होणारा माल बाजारात पाठवण्यासाठी चांगल्या वाहतूक सुविधा असाव्यात.
5. बाजारपेठ: माल विकण्यासाठी मोठी बाजारपेठ जवळ असल्यास उद्योगाचा विकास होतो.
6. भांडवल: उद्योग चालवण्यासाठी मोठ्या प्रमाणात भांडवल (पैसा) लागतो.
7. सरकारी धोरणे: सरकारच्या सवलती आणि प्रोत्साहनामुळे उद्योगांची वाढ होते.

४. भारतातील प्रमुख उद्योग

(अ) लोह-पोलाद उद्योग:

• भारतातील महत्त्वाचा अवजड उद्योग.
• जमशेदपूर येथे हा उद्योग विकसित झाला आहे, कारण तिथे लोहखनिज, कोळसा आणि वाहतूक सुविधा उपलब्ध आहेत.

(ब) वस्त्र उद्योग:

• भारतात वस्त्रोद्योग मोठ्या प्रमाणात विकसित झाला आहे.
• मुंबई, अहमदाबाद, कोलकाता आणि कानपूर येथे मोठे वस्त्रोद्योग आहेत.

(क) साखर उद्योग:

• महाराष्ट्र, उत्तर प्रदेश आणि कर्नाटक या राज्यांमध्ये मोठ्या प्रमाणावर साखर उद्योग आहेत.
• ऊस हा कच्चा माल म्हणून वापरण्यात येतो.

(ड) माहिती तंत्रज्ञान उद्योग:

• भारतात बेंगळुरू, पुणे, हैदराबाद आणि नोएडा येथे मोठ्या प्रमाणात IT उद्योग विकसित झाले आहेत.
• हा उद्योग संगणक, इंटरनेट आणि सॉफ्टवेअर डेव्हलपमेंटवर आधारित आहे.

५. औद्योगिक प्रदूषण व त्याचे परिणाम

उद्योगांमुळे मोठ्या प्रमाणावर पर्यावरणीय समस्या निर्माण होतात:

1. हवेचे प्रदूषण: कारखान्यांतून निघणाऱ्या धुरामुळे हवेतील प्रदूषण वाढते.
2. पाण्याचे प्रदूषण: कारखान्यांचे सांडपाणी नद्यांमध्ये सोडल्याने जलप्रदूषण होते.
3. ध्वनी प्रदूषण: यंत्रसामुग्री व कारखान्यांच्या आवाजामुळे ध्वनी प्रदूषण होते.
4. जमिनीचे प्रदूषण: औद्योगिक कचऱ्यामुळे जमीन खराब होते.

(अ) प्रदूषण टाळण्यासाठी उपाय:

• कारखान्यातून बाहेर टाकण्यात येणाऱ्या प्रदूषकांवर प्रक्रिया करावी.
• शक्य तितक्या हरितऊर्जेचा (सौरऊर्जा, पवनऊर्जा) वापर करावा.
• औद्योगिक कचऱ्याची योग्य विल्हेवाट लावावी.

६. उद्योगांचे सामाजिक दायित्व

उद्योगांनी समाजाच्या कल्याणासाठी काही जबाबदाऱ्या पार पाडल्या पाहिजेत. याला उद्योगांचे सामाजिक दायित्व (Corporate Social Responsibility – CSR) म्हणतात.

(अ) उद्योगांचे सामाजिक दायित्व अंतर्गत उपक्रम:

• शिक्षणासाठी मदत करणे.
• आरोग्य सेवा पुरवणे.
• पर्यावरण संरक्षण उपक्रम राबवणे.
• स्थानिक लोकांसाठी रोजगार संधी निर्माण करणे.

सरकारने मोठ्या उद्योगांना त्यांच्या नफ्याच्या किमान 2% रक्कम सामाजिक दायित्वासाठी खर्च करण्याचे बंधन घातले आहे.

७. महाराष्ट्र औद्योगिक विकास महामंडळ (M.I.D.C.)

• स्थापना: 1 ऑगस्ट 1962
• उद्दिष्ट: महाराष्ट्रात उद्योगांचे विकेंद्रीकरण करणे आणि नवीन उद्योगांना मदत करणे.
• M.I.D.C. अंतर्गत अनेक औद्योगिक क्षेत्रे विकसित केली आहेत जसे की पिंपरी-चिंचवड, नाशिक, औरंगाबाद, ठाणे.

८. औद्योगिकरणाचा भारताच्या आर्थिक विकासावर प्रभाव

• औद्योगिकरणामुळे नवीन रोजगार उपलब्ध होतो.
• देशाचे GDP वाढते आणि आर्थिक स्थैर्य प्राप्त होते.
• निर्यातीत वाढ होते, त्यामुळे परकीय चलन देशात येते.
• स्थानिक आणि आंतरराष्ट्रीय बाजारपेठांमध्ये भारतीय उत्पादनांना महत्त्व प्राप्त होते.

निष्कर्ष:

उद्योग हा कोणत्याही देशाच्या प्रगतीचा कणा आहे. योग्य नियोजन, पर्यावरणपूरक धोरणे आणि सरकारी पाठिंब्यामुळे भारतात औद्योगिक क्षेत्राची भरभराट होऊ शकते.