लोकसंख्या
1. लोकसंख्या म्हणजे काय?
- लोकसंख्या म्हणजे एखाद्या विशिष्ट प्रदेशात राहणाऱ्या लोकांची एकूण संख्या.
- लोकसंख्येचा अभ्यास करताना वाढ, वितरण, घनता आणि रचना यांचा विचार केला जातो.
2. लोकसंख्येची वाढ (Population Growth)
लोकसंख्या वाढीचे तीन महत्त्वाचे घटक आहेत:
1) जन्मदर (Birth Rate): एका वर्षात दरहजारी लोकसंख्येमागे जन्मलेल्या एकूण अर्भकांची संख्या.
2) मृत्युदर (Death Rate): एका वर्षात दरहजारी लोकसंख्येमागे मृत झालेल्या लोकांची संख्या.
3) स्थलांतर (Migration): लोक एका ठिकाणाहून दुसऱ्या ठिकाणी राहण्यासाठी स्थलांतर करतात.
लोकसंख्या वाढीवर परिणाम करणारे घटक:
- जन्मदर आणि मृत्युदर यामधील फरक
- आरोग्य सुविधा आणि औषधोपचार
- शिक्षण आणि सामाजिक जागरूकता
- आर्थिक संधी आणि रोजगार
3. लोकसंख्येचे वितरण (Population Distribution)
- लोकसंख्येचे वितरण म्हणजे लोकसंख्या प्रदेशात कशी विखुरलेली आहे हे दर्शवणारा घटक.
- काही ठिकाणी लोकसंख्या जास्त असते तर काही ठिकाणी कमी.
लोकसंख्या वितरणावर परिणाम करणारे घटक:
- भौगोलिक घटक: हवामान, जमीन, पाणी, खनिज संपत्ती
- आर्थिक घटक: रोजगाराच्या संधी, उद्योग, शेती
- सामाजिक व राजकीय घटक: शिक्षण, आरोग्य सुविधा, शासकीय धोरणे
4. लोकसंख्येची घनता (Population Density)
- लोकसंख्येची घनता म्हणजे प्रति चौ. किमीमध्ये राहणाऱ्या लोकसंख्येचे प्रमाण.
- सूत्र: लोकसंख्या घनता = एकूण लोकसंख्या ÷ एकूण क्षेत्रफळ
घनता जास्त असण्याची कारणे:
- सपाट आणि सुपीक जमीन
- भरपूर पाणी व चांगले हवामान
- मोठी शहरे आणि उद्योगधंदे
घनता कमी असण्याची कारणे:
- डोंगराळ, वाळवंटी किंवा जंगलयुक्त प्रदेश
- अनिश्चित हवामान व पाणीटंचाई
- अपुरी दळणवळण आणि उद्योगक्षेत्राचा अभाव
5. लोकसंख्येची रचना (Population Composition)
- लोकसंख्येची रचना म्हणजे वयोगट, लिंग गुणोत्तर, साक्षरता आणि रोजगाराच्या आधारे लोकसंख्येची विभागणी.
लोकसंख्येच्या रचनेचे महत्त्वाचे घटक:
वयोगट रचना:
- 0 ते 14 वर्षे → बालक वयोगट
- 15 ते 59 वर्षे → कार्यक्षम वयोगट
- 60 व त्यापेक्षा जास्त → वृद्ध वयोगट
लिंग गुणोत्तर: दर 1000 पुरुषांमागे असलेल्या स्त्रियांचे प्रमाण.
साक्षरता: शिक्षणाच्या आधारे साक्षर आणि निरक्षर लोकसंख्येचे प्रमाण.
रोजगार व उपजीविका: शेती, उद्योग, सेवा क्षेत्रातील लोकसंख्या.
6. स्थलांतर (Migration)
स्थलांतर म्हणजे व्यक्ती किंवा समूहाने एका ठिकाणाहून दुसऱ्या ठिकाणी राहण्यासाठी जाणे.
स्थलांतराचे प्रकार:
- अंतःस्थलांतर (Internal Migration): एका देशातच एका ठिकाणाहून दुसऱ्या ठिकाणी स्थलांतर.
- बहिःस्थलांतर (International Migration): एक देश सोडून दुसऱ्या देशात स्थलांतर.
स्थलांतराची कारणे:
- रोजगाराच्या संधी
- शिक्षण आणि वैद्यकीय सुविधा
- नैसर्गिक आपत्ती आणि राजकीय परिस्थिती
स्थलांतराचे परिणाम:
- स्थलांतरित प्रदेशातील लोकसंख्या वाढते आणि स्थानिक संसाधनांवर ताण येतो.
- स्थलांतरित झालेल्या प्रदेशात मनुष्यबळाची कमतरता जाणवते.
7. मानवी विकास निर्देशांक (Human Development Index – HDI)
HDI म्हणजे मानवाच्या विकासाच्या पातळीचे मोजमाप करणारा निर्देशांक.
तीन प्रमुख घटक:
- आर्थिक निकष: सरासरी राहणीमान आणि उत्पन्न.
- आरोग्य निकष: अपेक्षित आयुर्मान.
- शिक्षण निकष: साक्षरता दर आणि शिक्षणाचा कालावधी.
HDI जास्त असलेल्या देशांचे वैशिष्ट्ये:
- उच्च शिक्षणाचा दर्जा
- उत्तम आरोग्य सुविधा
- मजबूत आर्थिक प्रगती
HDI कमी असलेल्या देशांचे वैशिष्ट्ये:
- साक्षरतेचा अभाव
- गरिबी आणि बेरोजगारी
- अपुरी आरोग्य सेवा
8. लोकसंख्या वाढीच्या समस्या आणि उपाय
लोकसंख्या वाढीच्या समस्या:
- नैसर्गिक संसाधनांवर ताण
- बेरोजगारी आणि दारिद्र्य
- आरोग्य व शिक्षणाच्या सुविधांची कमतरता
- अन्नधान्याचा तुटवडा
लोकसंख्या वाढीवरील उपाय:
- कुटुंब नियोजन आणि जनजागृती
- स्त्री शिक्षण व सक्षमीकरण
- सरकारी धोरणे आणि आरोग्य सेवा
9. भारतातील लोकसंख्येचे वैशिष्ट्ये (Census 2011)
- एकूण लोकसंख्या: 121 कोटी
- साक्षरता दर: 72.1%
- लोकसंख्या घनता: 382 प्रति चौ. किमी
- लिंग गुणोत्तर: 940 स्त्रिया / 1000 पुरुष
- लोकसंख्या वाढीचा दर: 1.64%
10. निष्कर्ष (Conclusion)
- लोकसंख्या हा देशाच्या विकासासाठी महत्त्वाचा घटक आहे.
- संतुलित लोकसंख्या वाढीसाठी शिक्षण, आरोग्य सुविधा आणि रोजगार संधी महत्त्वाच्या असतात.
- लोकसंख्येची गुणवत्ता वाढवण्यासाठी साक्षरतेचा प्रसार आणि आर्थिक विकास आवश्यक आहे.
Leave a Reply