सागरी प्रवाह
१. सागरी प्रवाह म्हणजे काय?
- सागरी प्रवाह म्हणजे महासागरातील पाण्याची सातत्यपूर्ण आणि ठराविक दिशेने होणारी हालचाल.
- हे प्रवाह समुद्राच्या पृष्ठभागावर किंवा समुद्राच्या तळाशी असू शकतात.
- पाण्याचे तापमान, क्षारता, घनता, वारे आणि पृथ्वीच्या परिभ्रमणामुळे सागरी प्रवाह तयार होतात.
२. सागरी प्रवाहांचे प्रकार
(१) पृष्ठीय सागरी प्रवाह (Surface Currents)
- सागराच्या पृष्ठभागावर किंवा 500 मीटर खोलीपर्यंत वाहणारे प्रवाह.
- हे प्रवाह मुख्यतः वाऱ्यांमुळे निर्माण होतात.
- यामध्ये उष्ण आणि थंड प्रवाह असतात.
उष्ण प्रवाह (Warm Currents)
- हे प्रवाह विषुववृत्ताकडून ध्रुवाकडे वाहतात.
- ते ज्या किनाऱ्यालगत वाहतात, तिथे तापमान वाढते.
- उदा. गल्फ प्रवाह (Gulf Stream), कुशीओ प्रवाह (Kuroshio Current).
थंड प्रवाह (Cold Currents)
- हे प्रवाह ध्रुवीय प्रदेशाकडून विषुववृत्ताकडे वाहतात.
- ते ज्या किनाऱ्यालगत वाहतात, तिथे तापमान घटते आणि हवामान कोरडे राहते.
- उदा. लॅब्राडोर प्रवाह (Labrador Current), हंबोल्ट प्रवाह (Humboldt Current).
(२) खोल सागरी प्रवाह (Deep Ocean Currents)
- 500 मीटरपेक्षा अधिक खोलीवर वाहणारे प्रवाह.
- पाण्याच्या तापमानातील फरक, घनता आणि क्षारतेच्या बदलांमुळे तयार होतात.
- हे प्रवाह महासागराच्या तळाशी सतत वाहत असतात.
- उदा. अटलांटिक महासागरातील थंड पाण्याचे प्रवाह.
३. सागरी प्रवाहांची निर्मिती करणारे घटक
१) तापमानाचा फरक – उष्ण पाणी हलके असते आणि वर जातो, थंड पाणी जड असते आणि खाली जाते.
२) क्षारता (Salinity) – जास्त क्षारता असलेले पाणी जड असते आणि खाली वाहते.
३) वारे (Winds) – ग्रहीय वारे (Planetary Winds) सागरातील पाण्याला विशिष्ट दिशा देतात.
४) पृथ्वीचे परिभ्रमण (Earth’s Rotation) – पृथ्वीच्या फिरण्यामुळे प्रवाहांच्या दिशेत बदल होतो.
५) भूभागाची रचना (Landmass Shape) – किनारपट्टीच्या अडथळ्यांमुळे प्रवाह वळतात.
४. सागरी प्रवाहांचा परिणाम
(१) हवामानावर परिणाम
- उष्ण प्रवाह किनाऱ्यावरील हवामान सौम्य करतात आणि पर्जन्य वाढवतात.
- थंड प्रवाह ज्या प्रदेशांत वाहतात, तेथे हवामान थंड आणि कोरडे राहते.
- उदा. गल्फ प्रवाहामुळे युरोपचे तापमान वाढते, तर लॅब्राडोर प्रवाहामुळे कॅनडाचे किनारे थंड राहतात.
(२) मत्स्य व्यवसायावर परिणाम
- उष्ण आणि थंड प्रवाहांच्या संगमावर पोषक तत्त्व आणि प्लवक सजीवांची भरपूर वाढ होते.
- त्यामुळे येथे मासे मोठ्या प्रमाणात सापडतात आणि मत्स्य व्यवसायाला चालना मिळते.
- उदा. ग्रँड बँक (Grand Bank) आणि डॉगर बँक (Dogger Bank) मत्स्यक्षेत्रे.
(३) जलवाहतुकीवर परिणाम
- प्रवाहांच्या दिशेने जहाजे प्रवास केल्यास वेग वाढतो आणि इंधन कमी लागते.
- उदा. प्रवाहांचा अभ्यास करून व्यापारी मार्ग निवडले जातात.
(४) सागरी परिसंस्थेवर परिणाम
- प्रवाह समुद्रातील पोषक तत्त्वांचे पुनर्वितरण करतात.
- यामुळे सागरी जीवन टिकून राहते आणि समुद्री जीवसृष्टी समृद्ध होते.
(५) सागरी वाहतुकीवरील धोके
- थंड प्रवाह हिमनग वाहून नेतात, त्यामुळे जहाजांना धोका असतो.
- उदा. टायटॅनिक जहाज लॅब्राडोर प्रवाहातील हिमनगाला धडकून बुडाले.
५. हिंदी महासागरातील प्रवाहांचे वैशिष्ट्य
- हिंदी महासागराच्या प्रवाहांवर मान्सून वाऱ्यांचा प्रभाव असतो.
- उन्हाळ्यात प्रवाह घड्याळाच्या काट्याच्या दिशेने, तर हिवाळ्यात उलट दिशेने वाहतात.
- उदा. सोमाली प्रवाह (Somali Current) आणि उत्तर विषुववृत्तीय प्रवाह.
६. सागरी प्रवाहांचे महत्त्व
- हवामान नियंत्रित करतात.
- पर्जन्यमानावर प्रभाव टाकतात.
- मत्स्य व्यवसायास चालना देतात.
- जलवाहतुकीस मदत करतात.
- समुद्रातील पोषक तत्त्वांचे पुनर्वितरण करतात.
- पर्यावरणीय समतोल राखण्यास मदत करतात.
७. महत्त्वाचे सागरी प्रवाह आणि त्यांचे स्थान
सागरी प्रवाहाचे नाव | महासागर | प्रकार |
---|---|---|
गल्फ प्रवाह (Gulf Stream) | अटलांटिक महासागर | उष्ण प्रवाह |
लॅब्राडोर प्रवाह (Labrador Current) | अटलांटिक महासागर | थंड प्रवाह |
हंबोल्ट प्रवाह (Humboldt Current) | पॅसिफिक महासागर | थंड प्रवाह |
सोमाली प्रवाह (Somali Current) | हिंदी महासागर | थंड प्रवाह |
ब्राझील प्रवाह (Brazil Current) | अटलांटिक महासागर | उष्ण प्रवाह |
कुशीओ प्रवाह (Kuroshio Current) | पॅसिफिक महासागर | उष्ण प्रवाह |
८. संक्षिप्त सारांश
- सागरी प्रवाह महासागरातील पाण्याच्या सातत्यपूर्ण हालचाली आहेत.
- उष्ण प्रवाह विषुववृत्ताकडून ध्रुवांकडे, तर थंड प्रवाह ध्रुवांकडून विषुववृत्ताकडे वाहतात.
- प्रवाहांची निर्मिती तापमान, क्षारता, वारे, पृथ्वीचे परिभ्रमण आणि भूभागाच्या रचनेमुळे होते.
- प्रवाह हवामानावर प्रभाव टाकतात, मत्स्य व्यवसाय वाढवतात आणि जलवाहतुकीला मदत करतात.
- हिंदी महासागरातील प्रवाह हंगामानुसार बदलतात कारण त्यावर मान्सून वाऱ्यांचा प्रभाव आहे.
- सागरी प्रवाह पृथ्वीवरील पर्यावरणीय संतुलन राखण्यास मदत करतात.
Leave a Reply