भूगोल Notes Class 8 Chapter 5 Bhugol Maharashtra Board Marathi Medium

सागरी प्रवाह

१. सागरी प्रवाह म्हणजे काय?

• सागरी प्रवाह म्हणजे महासागरातील पाण्याची सातत्यपूर्ण आणि ठराविक दिशेने होणारी हालचाल.
• हे प्रवाह समुद्राच्या पृष्ठभागावर किंवा समुद्राच्या तळाशी असू शकतात.
• पाण्याचे तापमान, क्षारता, घनता, वारे आणि पृथ्वीच्या परिभ्रमणामुळे सागरी प्रवाह तयार होतात.

२. सागरी प्रवाहांचे प्रकार

(१) पृष्ठीय सागरी प्रवाह (Surface Currents)

• सागराच्या पृष्ठभागावर किंवा 500 मीटर खोलीपर्यंत वाहणारे प्रवाह.
• हे प्रवाह मुख्यतः वाऱ्यांमुळे निर्माण होतात.
• यामध्ये उष्ण आणि थंड प्रवाह असतात.

उष्ण प्रवाह (Warm Currents)

• हे प्रवाह विषुववृत्ताकडून ध्रुवाकडे वाहतात.
• ते ज्या किनाऱ्यालगत वाहतात, तिथे तापमान वाढते.
• उदा. गल्फ प्रवाह (Gulf Stream), कुशीओ प्रवाह (Kuroshio Current).

थंड प्रवाह (Cold Currents)

• हे प्रवाह ध्रुवीय प्रदेशाकडून विषुववृत्ताकडे वाहतात.
• ते ज्या किनाऱ्यालगत वाहतात, तिथे तापमान घटते आणि हवामान कोरडे राहते.
• उदा. लॅब्राडोर प्रवाह (Labrador Current), हंबोल्ट प्रवाह (Humboldt Current).

(२) खोल सागरी प्रवाह (Deep Ocean Currents)

• 500 मीटरपेक्षा अधिक खोलीवर वाहणारे प्रवाह.
• पाण्याच्या तापमानातील फरक, घनता आणि क्षारतेच्या बदलांमुळे तयार होतात.
• हे प्रवाह महासागराच्या तळाशी सतत वाहत असतात.
• उदा. अटलांटिक महासागरातील थंड पाण्याचे प्रवाह.

३. सागरी प्रवाहांची निर्मिती करणारे घटक

१) तापमानाचा फरक – उष्ण पाणी हलके असते आणि वर जातो, थंड पाणी जड असते आणि खाली जाते.

२) क्षारता (Salinity) – जास्त क्षारता असलेले पाणी जड असते आणि खाली वाहते.

३) वारे (Winds) – ग्रहीय वारे (Planetary Winds) सागरातील पाण्याला विशिष्ट दिशा देतात.

४) पृथ्वीचे परिभ्रमण (Earth’s Rotation) – पृथ्वीच्या फिरण्यामुळे प्रवाहांच्या दिशेत बदल होतो.

५) भूभागाची रचना (Landmass Shape) – किनारपट्टीच्या अडथळ्यांमुळे प्रवाह वळतात.

४. सागरी प्रवाहांचा परिणाम

(१) हवामानावर परिणाम

• उष्ण प्रवाह किनाऱ्यावरील हवामान सौम्य करतात आणि पर्जन्य वाढवतात.
• थंड प्रवाह ज्या प्रदेशांत वाहतात, तेथे हवामान थंड आणि कोरडे राहते.
• उदा. गल्फ प्रवाहामुळे युरोपचे तापमान वाढते, तर लॅब्राडोर प्रवाहामुळे कॅनडाचे किनारे थंड राहतात.

(२) मत्स्य व्यवसायावर परिणाम

• उष्ण आणि थंड प्रवाहांच्या संगमावर पोषक तत्त्व आणि प्लवक सजीवांची भरपूर वाढ होते.
• त्यामुळे येथे मासे मोठ्या प्रमाणात सापडतात आणि मत्स्य व्यवसायाला चालना मिळते.
• उदा. ग्रँड बँक (Grand Bank) आणि डॉगर बँक (Dogger Bank) मत्स्यक्षेत्रे.

(३) जलवाहतुकीवर परिणाम

• प्रवाहांच्या दिशेने जहाजे प्रवास केल्यास वेग वाढतो आणि इंधन कमी लागते.
• उदा. प्रवाहांचा अभ्यास करून व्यापारी मार्ग निवडले जातात.

(४) सागरी परिसंस्थेवर परिणाम

• प्रवाह समुद्रातील पोषक तत्त्वांचे पुनर्वितरण करतात.
• यामुळे सागरी जीवन टिकून राहते आणि समुद्री जीवसृष्टी समृद्ध होते.

(५) सागरी वाहतुकीवरील धोके

• थंड प्रवाह हिमनग वाहून नेतात, त्यामुळे जहाजांना धोका असतो.
• उदा. टायटॅनिक जहाज लॅब्राडोर प्रवाहातील हिमनगाला धडकून बुडाले.

५. हिंदी महासागरातील प्रवाहांचे वैशिष्ट्य

• हिंदी महासागराच्या प्रवाहांवर मान्सून वाऱ्यांचा प्रभाव असतो.
• उन्हाळ्यात प्रवाह घड्याळाच्या काट्याच्या दिशेने, तर हिवाळ्यात उलट दिशेने वाहतात.
• उदा. सोमाली प्रवाह (Somali Current) आणि उत्तर विषुववृत्तीय प्रवाह.

६. सागरी प्रवाहांचे महत्त्व

• हवामान नियंत्रित करतात.
• पर्जन्यमानावर प्रभाव टाकतात.
• मत्स्य व्यवसायास चालना देतात.
• जलवाहतुकीस मदत करतात.
• समुद्रातील पोषक तत्त्वांचे पुनर्वितरण करतात.
• पर्यावरणीय समतोल राखण्यास मदत करतात.

७. महत्त्वाचे सागरी प्रवाह आणि त्यांचे स्थान

८. संक्षिप्त सारांश

• सागरी प्रवाह महासागरातील पाण्याच्या सातत्यपूर्ण हालचाली आहेत.
• उष्ण प्रवाह विषुववृत्ताकडून ध्रुवांकडे, तर थंड प्रवाह ध्रुवांकडून विषुववृत्ताकडे वाहतात.
• प्रवाहांची निर्मिती तापमान, क्षारता, वारे, पृथ्वीचे परिभ्रमण आणि भूभागाच्या रचनेमुळे होते.
• प्रवाह हवामानावर प्रभाव टाकतात, मत्स्य व्यवसाय वाढवतात आणि जलवाहतुकीला मदत करतात.
• हिंदी महासागरातील प्रवाह हंगामानुसार बदलतात कारण त्यावर मान्सून वाऱ्यांचा प्रभाव आहे.
• सागरी प्रवाह पृथ्वीवरील पर्यावरणीय संतुलन राखण्यास मदत करतात.