भूगोल Notes Class 8 Chapter 4 Bhugol Maharashtra Board Marathi Medium

सागरतळरचना

१. परिचय

• पृथ्वीवर ७१% भाग पाण्याने व्यापलेला आहे.
• महासागराच्या तळालाही जमिनीप्रमाणेच विविध भूरूपे आढळतात.
• सागरतळरचना ही समुद्राच्या खोलीनुसार आणि भूभागाच्या स्वरूपानुसार बदलते.

२. सागरतळरचना आणि त्यातील प्रमुख भूरूपे

१) भूखंडमंच (Continental Shelf)

किनाऱ्यालगत असलेला उथळ आणि विस्तृत भाग.

याला समुद्रबुड जमीन असेही म्हणतात.

खोली साधारणतः २०० मीटर पर्यंत असते.

मानवी उपयुक्तता:

• मासेमारीसाठी सर्वोत्तम क्षेत्र.
• खनिज तेल, नैसर्गिक वायू आणि खनिज संपत्ती मिळवण्यासाठी उपयुक्त.
• उदा. मुंबई हाय – अरबी समुद्रातील तेल उत्खनन क्षेत्र.

२) खंडान्त उतार (Continental Slope)

• भूखंडमंचानंतर समुद्राच्या तळाचा उतार अचानक तीव्र होतो.
• खोली २०० मीटर ते ३६०० मीटर पर्यंत असते.
• भूखंड आणि सागर यांच्या सीमारेषा म्हणून ओळखले जाते.

३) सागरी मैदान (Abyssal Plain)

• खंडान्त उतारानंतर सागरतळाचा सपाट भाग असतो.
• हा भाग खोल असून सुमारे ३००० मीटर ते ६००० मीटर खोल असतो.
• समुद्राच्या तळावर लहान-मोठे उंचवटे, पठारे आणि पर्वतरांगा आढळतात.

४) सागरी पर्वतरांगा आणि सागरी पठारे (Mid-ocean Ridges & Seamounts)

• सागरतळावर ज्वालामुखीच्या क्रियेमुळे पर्वतरांगा तयार होतात.
• काही पर्वतांचे शिखर समुद्रसपाटीवर येऊन बेटांच्या रूपात दिसते.
• उदा. अंदमान-निकोबार बेटे, हवाई बेटे, आईसलँड (अटलांटिक महासागरात).
• काही उंचवट्यांचे माथे सपाट असतात, त्यांना सागरी पठार म्हणतात.
• उदा. छागोस पठार – हिंदी महासागरात.

५) सागरी डोह आणि सागरी गर्ता (Deep-sea Trenches & Basins)

• सागरतळावर खोल, अरुंद आणि तीव्र उताराचे विवर असतात.
• सागरी डोह: लहान खोल विवर.
• सागरी गर्ता: मोठ्या व अतिशय खोल विवर.
• उदा. मरियाना गर्ता (११,०३४ मीटर खोल) – जगातील सर्वात खोल गर्ता.
• हे क्षेत्र भूकंप आणि ज्वालामुखींसाठी अतिशय संवेदनशील आहे.

३. सागरी संसाधने आणि त्याचे महत्त्व

१) मासेमारीसाठी महत्त्व

• भूखंडमंचावर माशांचे खाद्य (प्लवक, शेवाळ) मोठ्या प्रमाणावर असते.
• त्यामुळे ही क्षेत्रे व्यावसायिक मासेमारीसाठी महत्त्वाची आहेत.
• उदा. उत्तर अटलांटिक महासागर, बंगालचा उपसागर.

२) खनिज संपत्ती आणि नैसर्गिक वायू

• सागरतळात खनिज तेल, नैसर्गिक वायू आणि धातूंची खनिजे मोठ्या प्रमाणात सापडतात.
• उदा. मुंबई हाय – भारतातील महत्त्वाचे तेल उत्खनन क्षेत्र.

३) नौदल आणि सागरी सीमा संरक्षण

• भूखंडमंच आणि सागरी पर्वतरांगा संरक्षणासाठी उपयुक्त आहेत.
• नौदलासाठी अंदमान-निकोबार बेटे व अरबी समुद्रातील काही भाग महत्त्वाचे आहेत.

४. सागर प्रदूषण आणि त्याचे परिणाम

१) सागर प्रदूषणाची कारणे

• मानवनिर्मित कचरा, प्लास्टिक, तेलगळ आणि रासायनिक पदार्थांचे विसर्जन.
• उद्योग आणि कारखान्यांचे सांडपाणी थेट समुद्रात टाकले जाते.
• अपघाती तेलगळ (Oil Spills) समुद्रातील जीवसृष्टीसाठी धोकादायक ठरते.

२) सागर प्रदूषणाचे परिणाम

• समुद्री जीवन नष्ट होते – मासे, कासव, प्रवाळ यांचे अस्तित्व धोक्यात येते.
• मानवी आरोग्यास धोका – दूषित मासे खाल्ल्याने आरोग्यावर परिणाम होतो.
• पर्यावरणाचा समतोल बिघडतो – सागरी अन्नसाखळी बाधित होते.

३) उपाययोजना

• सागरी प्रदूषण रोखण्यासाठी कठोर नियम लागू करणे.
• स्वच्छता मोहिमा आणि जनजागृती कार्यक्रम राबवणे.
• पुनर्वापर आणि कचरा व्यवस्थापन योग्य पद्धतीने करणे.

५. त्सुनामी आणि सागरी आपत्ती

१) त्सुनामी म्हणजे काय?

• भूकंप, ज्वालामुखी उद्रेक किंवा भू-स्खलनामुळे महाकाय समुद्री लाटा तयार होतात, त्यांना त्सुनामी म्हणतात.

२) त्सुनामीची कारणे

• समुद्राच्या तळाशी भूगर्भीय हालचाली होतात.
• यामुळे पाण्याची जोरदार हालचाल होऊन लहरी तयार होतात.
• उदा. २००४ मध्ये हिंद महासागरात आलेली त्सुनामी – ३ लाख लोक मृत्यूमुखी.

३) परिणाम आणि बचावाचे उपाय

• किनारपट्टीवरील शहरांचे मोठे नुकसान होते.
• सावधगिरीसाठी त्सुनामी चेतावणी प्रणाली वापरणे.
• किनारपट्टीवर सुरक्षिततेसाठी बंधारे बांधणे.

६. सागरतळाचा भूगर्भशास्त्राच्या दृष्टीने महत्त्व

• सागरतळाचा अभ्यास करून भूकंप, ज्वालामुखी आणि भूखंडांच्या हालचाली समजतात.
• खनिज संपत्तीचे साठे आणि त्याचा उपयोग समजतो.
• सागरातील अवसादांच्या थरांवरून पृथ्वीचा इतिहास शोधता येतो.

७. महत्वाच्या संकल्पना व व्याख्या

निष्कर्ष

• सागरतळाच्या अभ्यासामुळे प्राकृतिक संपत्ती, समुद्रकिनारी होणारे बदल आणि पर्यावरणीय समस्या यांचा अभ्यास करता येतो.
• सागराचे संरक्षण व संवर्धन करणे गरजेचे आहे.
• प्रदूषण नियंत्रण, समुद्रातील संसाधनांचा शाश्वत वापर आणि नैसर्गिक आपत्तींसाठी पूर्वतयारी आवश्यक आहे.