आर्द्रता व ढग
1. आर्द्रता म्हणजे काय?
हवेतील बाष्पाच्या प्रमाणाला आर्द्रता म्हणतात. हवा दमट किंवा कोरडी असण्याचे मुख्य कारण आर्द्रतेचे प्रमाण असते.
- आर्द्रतेवर हवेचे तापमान, बाष्पीभवन, सांद्रीभवन आणि वाऱ्याचा वेग यांचा प्रभाव असतो.
- समुद्रकिनारी आणि विषुववृत्तीय भागात आर्द्रता जास्त असते, तर वाळवंटी भागात कमी असते.
2. आर्द्रतेचे प्रकार
आर्द्रतेचे दोन मुख्य प्रकार आहेत:
(अ) निरपेक्ष आर्द्रता
- एका घनमीटर हवेमध्ये उपस्थित असलेल्या बाष्पाचे प्रमाण ग्रॅम प्रति घनमीटर (g/m³) मध्ये मोजले जाते.
- उदा. सागरी भागात निरपेक्ष आर्द्रता भूभागावरील आर्द्रतेपेक्षा अधिक असते.
(आ) सापेक्ष आर्द्रता
- सापेक्ष आर्द्रता = (निरपेक्ष आर्द्रता ÷ बाष्पधारण क्षमता) × 100%
- ही टक्केवारीत मोजली जाते.
- सापेक्ष आर्द्रता 100% झाली की हवा बाष्पसंपृक्त होते आणि पाऊस पडतो.
3. बाष्पीभवन म्हणजे काय?
- बाष्पीभवन ही पाण्याचे वायुरूपात रूपांतर करणारी प्रक्रिया आहे.
- सूर्याच्या उष्णतेमुळे पाण्यातील अणूंचे बाष्पात रूपांतर होते आणि ते हवेत मिसळते.
- कोरड्या आणि उष्ण हवामानात बाष्पीभवनाचा वेग अधिक असतो, तर दमट हवामानात कमी असतो.
बाष्पीभवनावर परिणाम करणारे घटक
- तापमान: तापमान जास्त असेल तर बाष्पीभवन जलद होते.
- वाऱ्याचा वेग: वारा जास्त असेल तर बाष्पीभवन वाढते.
- हवेतील आर्द्रता: दमट हवामानात बाष्पीभवनाचा वेग मंदावतो.
- हवेची स्थिती: कोरड्या हवेत बाष्पीभवन अधिक होते.
4. सांद्रीभवन म्हणजे काय?
- हवेतील बाष्पाचे जलरूपात परिवर्तन होण्याच्या प्रक्रियेला सांद्रीभवन म्हणतात.
- उदा. हिवाळ्यात गरम श्वास काचेवर सोडल्यास दवबिंदू तयार होतात.
- हवा थंड होत गेली की तिची बाष्पधारण क्षमता कमी होते आणि जलकण तयार होतात.
सांद्रीभवनासाठी आवश्यक घटक
- हवेचे तापमान कमी होणे.
- हवेतील आर्द्रतेचे प्रमाण जास्त असणे.
- हवेतील सूक्ष्म धूलिकण किंवा क्षार उपस्थित असणे.
5. ढग म्हणजे काय?
- हवेतील बाष्पाचे जलकण किंवा हिमकण जे हवेत तरंगतात, त्यांना ढग म्हणतात.
- हवा गरम होऊन वर गेल्यावर थंड होते आणि त्यातील बाष्प जलकण किंवा हिमकणांमध्ये बदलते.
- हे सूक्ष्म जलकण एकत्र येऊन ढग तयार करतात.
6. ढगांचे प्रकार
ढग तीन प्रमुख प्रकारचे असतात:
(अ) जास्त उंचीवरील ढग (7000-14000 मीटर)
- सिरस (Cirrus):
- हे ढग बारीक, तंतुमय आणि शुभ्र असतात.
- हे हिमकणांनी तयार होतात.
- सिरो स्ट्रॅटस (Cirro-Stratus):
- हे ढग आकाशात हलके पांढऱ्या पट्ट्यांसारखे दिसतात.
- यामुळे आकाशातील तेजोमंडल दिसते.
- सिरो क्युम्युलस (Cirro-Cumulus):
- हे लहान लहान ढगांचे पुंजके असतात.
- यांना “मेंढ्यांचे थवे” असेही म्हणतात.
(आ) मध्यम उंचीवरील ढग (2000-7000 मीटर)
- अल्टो स्ट्रॅटस (Alto-Stratus):
- हे ढग गडद राखाडी आणि सपाट असतात.
- यामुळे आकाश मळकट दिसते.
- अल्टो क्युम्युलस (Alto-Cumulus):
- हे ढग पांढऱ्या किंवा करड्या रंगाचे असतात.
- हे उन्हाळ्यात व पावसाळ्याच्या सुरुवातीला आढळतात.
(इ) कमी उंचीवरील ढग (2000 मीटरपेक्षा कमी)
- स्ट्रॅटो क्युम्युलस (Strato-Cumulus):
- हे ढग मोठ्या पुंजक्यांप्रमाणे दिसतात.
- हे फारसा पाऊस आणत नाहीत.
- स्ट्रॅटस (Stratus):
- हे ढग जमिनीलगत असतात आणि धुक्याप्रमाणे दिसतात.
- यामुळे वातावरण मळकट होते.
- निम्बो स्ट्रॅटस (Nimbo-Stratus):
- हे गडद राखाडी ढग असतात.
- यामुळे सतत रिमझिम पाऊस किंवा हिमवर्षाव होतो.
- क्युम्युलस (Cumulus):
- हे मोठे, फुगीर आणि शुभ्र ढग असतात.
- हे सौम्य हवामानाचे निदर्शक असतात.
- क्युम्युलो निम्बस (Cumulo-Nimbus):
- हे गडद, घनदाट आणि वादळी पाऊस आणणारे ढग असतात.
- विजांचा कडकडाट आणि गडगडाट यांसाठी हे जबाबदार असतात.
7. पाऊस कसा पडतो?
- ढगातील लहान जलकण एकत्र येऊन मोठे होतात.
- हे जड होऊन गुरुत्वाकर्षणामुळे जमिनीकडे पडतात.
- जर तापमान खूप कमी असेल, तर पाण्याचे थेंब हिमकण किंवा गारा होऊन जमिनीवर पडतात.
8. ढगफुटी म्हणजे काय?
- अल्प वेळात एखाद्या विशिष्ट भागात मोठ्या प्रमाणावर पाऊस पडणे म्हणजे ढगफुटी.
- त्यामुळे पूर, दरडी कोसळणे आणि शेतीचे नुकसान होते.
- ढगफुटी मुख्यतः पर्वतीय भागात होते, उदा. हिमालयातील भाग.
9. हवामान आणि आर्द्रतेतील संबंध
- आर्द्रतेमुळे हवामान गरम किंवा थंड वाटते.
- उष्ण हवामानात दमटपणा जाणवतो, कारण शरीराचा घाम नीट वाष्पीभवन होत नाही.
- सायंकाळी आणि सकाळी सापेक्ष आर्द्रता जास्त असते, तर दुपारी कमी होते.
10. उपसंहार
- हवेतील आर्द्रता आणि ढग हवामानावर प्रभाव टाकतात.
- पाऊस, हिमवर्षाव आणि गारपीट यामागे आर्द्रता, बाष्पीभवन व सांद्रीभवन या प्रक्रिया जबाबदार असतात.
- हवामान समजून घेण्यासाठी आर्द्रता, ढगांचे प्रकार आणि वृष्टीचे स्वरूप जाणून घेणे महत्त्वाचे आहे.
Leave a Reply