भूगोल Notes Class 8 Chapter 3 Bhugol Maharashtra Board Marathi Medium

आर्द्रता व ढग

1. आर्द्रता म्हणजे काय?

हवेतील बाष्पाच्या प्रमाणाला आर्द्रता म्हणतात. हवा दमट किंवा कोरडी असण्याचे मुख्य कारण आर्द्रतेचे प्रमाण असते.

• आर्द्रतेवर हवेचे तापमान, बाष्पीभवन, सांद्रीभवन आणि वाऱ्याचा वेग यांचा प्रभाव असतो.
• समुद्रकिनारी आणि विषुववृत्तीय भागात आर्द्रता जास्त असते, तर वाळवंटी भागात कमी असते.

2. आर्द्रतेचे प्रकार

आर्द्रतेचे दोन मुख्य प्रकार आहेत:

(अ) निरपेक्ष आर्द्रता

• एका घनमीटर हवेमध्ये उपस्थित असलेल्या बाष्पाचे प्रमाण ग्रॅम प्रति घनमीटर (g/m³) मध्ये मोजले जाते.
• उदा. सागरी भागात निरपेक्ष आर्द्रता भूभागावरील आर्द्रतेपेक्षा अधिक असते.

(आ) सापेक्ष आर्द्रता

• सापेक्ष आर्द्रता = (निरपेक्ष आर्द्रता ÷ बाष्पधारण क्षमता) × 100%
• ही टक्केवारीत मोजली जाते.
• सापेक्ष आर्द्रता 100% झाली की हवा बाष्पसंपृक्त होते आणि पाऊस पडतो.

3. बाष्पीभवन म्हणजे काय?

• बाष्पीभवन ही पाण्याचे वायुरूपात रूपांतर करणारी प्रक्रिया आहे.
• सूर्याच्या उष्णतेमुळे पाण्यातील अणूंचे बाष्पात रूपांतर होते आणि ते हवेत मिसळते.
• कोरड्या आणि उष्ण हवामानात बाष्पीभवनाचा वेग अधिक असतो, तर दमट हवामानात कमी असतो.

बाष्पीभवनावर परिणाम करणारे घटक

1. तापमान: तापमान जास्त असेल तर बाष्पीभवन जलद होते.
2. वाऱ्याचा वेग: वारा जास्त असेल तर बाष्पीभवन वाढते.
3. हवेतील आर्द्रता: दमट हवामानात बाष्पीभवनाचा वेग मंदावतो.
4. हवेची स्थिती: कोरड्या हवेत बाष्पीभवन अधिक होते.

4. सांद्रीभवन म्हणजे काय?

• हवेतील बाष्पाचे जलरूपात परिवर्तन होण्याच्या प्रक्रियेला सांद्रीभवन म्हणतात.
• उदा. हिवाळ्यात गरम श्वास काचेवर सोडल्यास दवबिंदू तयार होतात.
• हवा थंड होत गेली की तिची बाष्पधारण क्षमता कमी होते आणि जलकण तयार होतात.

सांद्रीभवनासाठी आवश्यक घटक

1. हवेचे तापमान कमी होणे.
2. हवेतील आर्द्रतेचे प्रमाण जास्त असणे.
3. हवेतील सूक्ष्म धूलिकण किंवा क्षार उपस्थित असणे.

5. ढग म्हणजे काय?

• हवेतील बाष्पाचे जलकण किंवा हिमकण जे हवेत तरंगतात, त्यांना ढग म्हणतात.
• हवा गरम होऊन वर गेल्यावर थंड होते आणि त्यातील बाष्प जलकण किंवा हिमकणांमध्ये बदलते.
• हे सूक्ष्म जलकण एकत्र येऊन ढग तयार करतात.

6. ढगांचे प्रकार

ढग तीन प्रमुख प्रकारचे असतात:

(अ) जास्त उंचीवरील ढग (7000-14000 मीटर)

1. सिरस (Cirrus):
   • हे ढग बारीक, तंतुमय आणि शुभ्र असतात.
   • हे हिमकणांनी तयार होतात.
2. सिरो स्ट्रॅटस (Cirro-Stratus):
   • हे ढग आकाशात हलके पांढऱ्या पट्ट्यांसारखे दिसतात.
   • यामुळे आकाशातील तेजोमंडल दिसते.
3. सिरो क्युम्युलस (Cirro-Cumulus):
   • हे लहान लहान ढगांचे पुंजके असतात.
   • यांना “मेंढ्यांचे थवे” असेही म्हणतात.

(आ) मध्यम उंचीवरील ढग (2000-7000 मीटर)

1. अल्टो स्ट्रॅटस (Alto-Stratus):
   • हे ढग गडद राखाडी आणि सपाट असतात.
   • यामुळे आकाश मळकट दिसते.
2. अल्टो क्युम्युलस (Alto-Cumulus):
   • हे ढग पांढऱ्या किंवा करड्या रंगाचे असतात.
   • हे उन्हाळ्यात व पावसाळ्याच्या सुरुवातीला आढळतात.

(इ) कमी उंचीवरील ढग (2000 मीटरपेक्षा कमी)

1. स्ट्रॅटो क्युम्युलस (Strato-Cumulus):
   • हे ढग मोठ्या पुंजक्यांप्रमाणे दिसतात.
   • हे फारसा पाऊस आणत नाहीत.
2. स्ट्रॅटस (Stratus):
   • हे ढग जमिनीलगत असतात आणि धुक्याप्रमाणे दिसतात.
   • यामुळे वातावरण मळकट होते.
3. निम्बो स्ट्रॅटस (Nimbo-Stratus):
   • हे गडद राखाडी ढग असतात.
   • यामुळे सतत रिमझिम पाऊस किंवा हिमवर्षाव होतो.
4. क्युम्युलस (Cumulus):
   • हे मोठे, फुगीर आणि शुभ्र ढग असतात.
   • हे सौम्य हवामानाचे निदर्शक असतात.
5. क्युम्युलो निम्बस (Cumulo-Nimbus):

• हे गडद, घनदाट आणि वादळी पाऊस आणणारे ढग असतात.
• विजांचा कडकडाट आणि गडगडाट यांसाठी हे जबाबदार असतात.

7. पाऊस कसा पडतो?

1. ढगातील लहान जलकण एकत्र येऊन मोठे होतात.
2. हे जड होऊन गुरुत्वाकर्षणामुळे जमिनीकडे पडतात.
3. जर तापमान खूप कमी असेल, तर पाण्याचे थेंब हिमकण किंवा गारा होऊन जमिनीवर पडतात.

8. ढगफुटी म्हणजे काय?

• अल्प वेळात एखाद्या विशिष्ट भागात मोठ्या प्रमाणावर पाऊस पडणे म्हणजे ढगफुटी.
• त्यामुळे पूर, दरडी कोसळणे आणि शेतीचे नुकसान होते.
• ढगफुटी मुख्यतः पर्वतीय भागात होते, उदा. हिमालयातील भाग.

9. हवामान आणि आर्द्रतेतील संबंध

• आर्द्रतेमुळे हवामान गरम किंवा थंड वाटते.
• उष्ण हवामानात दमटपणा जाणवतो, कारण शरीराचा घाम नीट वाष्पीभवन होत नाही.
• सायंकाळी आणि सकाळी सापेक्ष आर्द्रता जास्त असते, तर दुपारी कमी होते.

10. उपसंहार

• हवेतील आर्द्रता आणि ढग हवामानावर प्रभाव टाकतात.
• पाऊस, हिमवर्षाव आणि गारपीट यामागे आर्द्रता, बाष्पीभवन व सांद्रीभवन या प्रक्रिया जबाबदार असतात.
• हवामान समजून घेण्यासाठी आर्द्रता, ढगांचे प्रकार आणि वृष्टीचे स्वरूप जाणून घेणे महत्त्वाचे आहे.