भूगोल Notes Class 8 Chapter 2 Bhugol Maharashtra Board Marathi Medium

पृथ्वीचे अंतरंग

१. पृथ्वीची रचना आणि तिचे अंतरंग

पृथ्वीची निर्मिती सुमारे 4.6 अब्ज वर्षांपूर्वी झाली आहे. सुरुवातीला पृथ्वी वायुरूप अवस्थेत होती, परंतु हळूहळू ती थंड होत गेली आणि घनरूप धरण्यास सुरुवात झाली. पृथ्वीच्या अंतर्गत रचनेचा अभ्यास वैज्ञानिकांनी भूकंपलहरी, ज्वालामुखी उद्रेक आणि विंधन छिद्रे यांच्या साहाय्याने केला आहे.

२. पृथ्वीचे प्रमुख थर

पृथ्वीचे अंतर्गत रचनात्मक तीन प्रमुख थर आहेत:

1. भूकवच (Crust)
2. प्रावरण (Mantle)
3. गाभा (Core)

१) भूकवच (Crust)

हा पृथ्वीच्या सर्वात वरचा घनरूप थर आहे, जो तुलनेने पातळ आहे. भूकवच दोन प्रकारांमध्ये विभागलेले आहे:

(अ) खंडीय कवच (Continental Crust):

• सिलिका (Si) आणि अॅल्युमिनिअम (Al) यांच्या मिश्रणाने बनलेला आहे.
• यालाच ‘सियाल’ (SIAL) असेही म्हणतात.
• सरासरी 30-35 किमी जाड असते.

(ब) महासागरीय कवच (Oceanic Crust):

• सिलिका (Si) आणि मॅग्नेशिअम (Mg) यांच्या मिश्रणाने बनलेला आहे.
• यालाच ‘सायमा’ (SIMA) असे म्हणतात.
• हे 7-10 किमी जाड असून खंडीय कवचापेक्षा घनतेने जड आहे.

भूकवचाच्या घनतेत फरक:

• खंडीय कवचाची घनता: 2.65 ते 2.90 ग्रॅम/घसेमी
• महासागरीय कवचाची घनता: 2.9 ते 3.3 ग्रॅम/घसेमी

२) प्रावरण (Mantle)

• भूकवचाच्या खाली 2900 किमी खोलीपर्यंत पसरलेला थर म्हणजे प्रावरण.
• सिलिका (Si), मॅग्नेशिअम (Mg) आणि लोखंड (Fe) या घटकांनी बनलेला आहे.
• येथे उच्च तापमान आणि दाब असतो.

प्रावरणाचे दोन उपविभाग:

उच्च प्रावरण (Upper Mantle) – दुर्बलावरण (Asthenosphere):

• हा भाग अधिक प्रवाही असून यामध्ये शिलारस (Magma) असते.
• भूगर्भातील हालचालींमुळे ज्वालामुखी आणि भूकंप होतात.

निम्न प्रावरण (Lower Mantle):

• तुलनेने अधिक घनरूप आणि गरम असतो.
• तापमान 2200° से. ते 2500° से. पर्यंत असते.

३) गाभा (Core)

• हा पृथ्वीचा सर्वात आतला भाग असून प्रामुख्याने लोह (Fe) आणि निकेल (Ni) यांनी बनलेला आहे.
• म्हणून त्याला ‘निफे’ (Ni-Fe) गाभा असेही म्हणतात.

गाभ्याचे दोन उपविभाग:

बाह्य गाभा (Outer Core)

• हा 2900 किमी ते 5100 किमी खोल आहे.
• हा थर द्रवरूप (Molten) अवस्थेत आहे.
• यामध्ये लोह-निकेल मिश्रण द्रवरूप असल्यामुळे चुंबकीय क्षेत्र निर्माण होते.

अंतर्गाभा (Inner Core)

• हा 5100 किमी ते 6371 किमी खोल आहे.
• येथे तापमान सुमारे 6000° से. असते, जे सूर्याच्या पृष्ठभागाच्या तापमानाइतके आहे.
• अतिशय उच्च दाबामुळे हा घनरूप आहे.

४) पृथ्वीच्या अंतर्गत रचनेशी संबंधित महत्त्वाच्या संकल्पना

(अ) पृथ्वीच्या अंतरंगात तापमान आणि दाब कसा बदलतो?

• पृथ्वीच्या आत तापमान आणि दाब वाढत जातो.
• अंदाजे 1 किमी खोलीत तापमान 30° से. वाढते.
• पृथ्वीच्या केंद्रस्थानी 5500° से. ते 6000° से. तापमान असते.

(ब) पृथ्वीच्या अंतर्गत थरांच्या सीमारेषा (Discontinuities):

मोहोरोव्हिसिक विलगता (Moho Discontinuity):

• भूकवच आणि प्रावरण यांच्या दरम्यान असलेली सीमा.

गुटेनबर्ग विलगता (Gutenberg Discontinuity):

• प्रावरण आणि बाह्य गाभा यांच्या दरम्यान असलेली सीमा.

लहमन विलगता (Lehmann Discontinuity):

• बाह्य गाभा आणि अंतर्गाभा यांच्या दरम्यान असलेली सीमा.

५) पृथ्वीच्या चुंबकीय क्षेत्राचे निर्माण

• पृथ्वीच्या बाह्य गाभ्यातील द्रवरूप लोखंड व निकेल प्रवाह फिरत असतात.
• या हालचालींमुळे चुंबकीय क्षेत्र निर्माण होते.
• हे चुंबकीय क्षेत्र पृथ्वीभोवती संरक्षणात्मक कवच तयार करते, ज्याला चुंबकावरण (Magnetosphere) म्हणतात.
• यामुळे सौर वाऱ्यांपासून पृथ्वीचे संरक्षण होते.

६) पृथ्वीच्या अंतर्गत हालचाली आणि त्यांचे परिणाम

(अ) भूकंप (Earthquake)

• पृथ्वीच्या अंतर्गत प्लेट्सच्या हालचालींमुळे भूकंप निर्माण होतो.
• भूकंपलहरींच्या अभ्यासावरून पृथ्वीच्या अंतरंगाची माहिती मिळते.
• भूकंपाची तीव्रता रिश्टर स्केलवर मोजली जाते.

(ब) ज्वालामुखी (Volcano)

• पृथ्वीच्या आत उष्ण लाव्हारस (Magma) बाहेर येतो तेव्हा ज्वालामुखीचा उद्रेक होतो.
• लाव्हारस थंड झाल्यावर अग्निजन्य खडक तयार होतात.
• ज्वालामुखीच्या उद्रेकामुळे नवीन भूभाग निर्माण होतो.

७) महत्त्वाचे मुद्दे (Short Notes)

• भूकवच: पृथ्वीचा सर्वात बाह्य आणि पातळ थर.
• प्रावरण: पृथ्वीच्या आतला सर्वात मोठा थर, जिथे ज्वालामुखीच्या हालचाली होतात.
• गाभा: पृथ्वीच्या केंद्रस्थानी असलेला लोह-निकेलपासून बनलेला गरम भाग.
• दुर्बलावरण: प्रावरणातील प्रवाही भाग, जिथे प्लेट्सच्या हालचाली होतात.
• भूकंपलहरी: पृथ्वीच्या अंतर्गत संरचनेचा अभ्यास करण्यासाठी वापरण्यात येणाऱ्या लहरी.
• चुंबकावरण: पृथ्वीभोवती असलेले चुंबकीय क्षेत्र, जे सौर वाऱ्यांपासून संरक्षण करते.

निष्कर्ष:

पृथ्वीचे अंतरंग खूप जटिल असून त्याचा अभ्यास भूकंपलहरी, ज्वालामुखी आणि तापमानाच्या बदलांवर आधारित आहे. पृथ्वीचे वेगवेगळे थर एकमेकांशी संबंधित असून ते पृथ्वीवरील नैसर्गिक घडामोडींवर परिणाम करतात.