भूगोल Important Questions Class 8 Chapter 7 Bhugol Maharashtra Board Marathi Medium

लोकसंख्या

लहान प्रश्न

1. लोकसंख्या घनता कशी मोजली जाते?

उत्तर – लोकसंख्या घनता = एकूण लोकसंख्या ÷ एकूण क्षेत्रफळ (चौ. किमी).

2. भारताची लोकसंख्या 2011 च्या जनगणनेनुसार किती होती?

उत्तर – भारताची लोकसंख्या 2011 मध्ये 121 कोटी होती.

3. जन्मदर म्हणजे काय?

उत्तर – एका वर्षात दरहजारी लोकसंख्येमागे जन्मलेल्या अर्भकांची संख्या जन्मदर दर्शवते.

4. मृत्युदर म्हणजे काय?

उत्तर – एका वर्षात दरहजारी लोकसंख्येमागे मृत झालेल्या व्यक्तींची संख्या मृत्युदर दर्शवते.

5. स्थलांतराचे प्रमुख प्रकार कोणते?

उत्तर – स्थलांतराचे दोन प्रकार आहेत – अंतःस्थलांतर (देशांतर्गत) आणि बहिःस्थलांतर (परदेशात).

6. लोकसंख्या नियंत्रणासाठी कोणते उपाय महत्त्वाचे आहेत?

उत्तर – शिक्षण, जनजागृती, कुटुंब नियोजन, आरोग्य सेवा, आणि सरकारी धोरणे.

7. लोकसंख्या वितरणावर कोणते घटक प्रभाव टाकतात?

उत्तर – हवामान, पाणीपुरवठा, शेतीयोग्य जमीन, उद्योग, आणि दळणवळण सुविधा.

8. कार्यक्षम लोकसंख्या कोणत्या वयोगटात मोडते?

उत्तर – कार्यक्षम लोकसंख्या 15 ते 59 वर्षे वयोगटातील असते.

9. साक्षरता दर जास्त असण्याचे फायदे कोणते?

उत्तर – साक्षरतेमुळे रोजगाराच्या संधी वाढतात, लोकशाही मजबूत होते आणि आर्थिक विकासाला चालना मिळते.

10. लिंग गुणोत्तर संतुलित असणे का महत्त्वाचे आहे?

उत्तर – संतुलित लिंग गुणोत्तरामुळे समाजातील स्त्री-पुरुष संतुलन राखले जाते व सामाजिक स्थैर्य राहते.

दीर्घ प्रश्न

1. लोकसंख्येच्या वाढीवर कोणते घटक प्रभाव टाकतात?

उत्तर – जन्मदर, मृत्युदर आणि स्थलांतर हे लोकसंख्या वाढीचे महत्त्वाचे घटक आहेत. जन्मदर वाढल्यास लोकसंख्या वाढते, तर मृत्युदर जास्त असल्यास लोकसंख्या कमी होते. स्थलांतरामुळे काही ठिकाणी लोकसंख्या वाढते आणि काही ठिकाणी घटते.

2. लोकसंख्येच्या घनतेचा प्रदेशावर काय परिणाम होतो?

उत्तर – लोकसंख्या घनता जास्त असल्यास पायाभूत सुविधा जसे की पाणी, वीज, शिक्षण आणि आरोग्य सेवा यांच्यावर ताण पडतो. रोजगार संधी कमी होऊ शकतात आणि पर्यावरणावर दुष्परिणाम होतो. कमी लोकसंख्या असलेल्या प्रदेशांत संसाधनांचा अपुरा वापर होतो.

3. मानवी विकास निर्देशांक म्हणजे काय?

उत्तर – मानवी विकास निर्देशांक (HDI) हा आर्थिक आणि सामाजिक विकास मोजण्यासाठी वापरण्यात येणारा निर्देशांक आहे. यात प्रामुख्याने तीन घटक विचारात घेतले जातात – शिक्षण पातळी, सरासरी आयुर्मान आणि दरडोई उत्पन्न. HDI जास्त असणे म्हणजे त्या देशाचा विकास जास्त आहे.

4. लोकसंख्या वाढीच्या समस्या कोणत्या आहेत?

उत्तर – लोकसंख्या वाढीमुळे नैसर्गिक संसाधनांवर मोठा ताण पडतो, बेरोजगारी वाढते, अन्न आणि पाण्याचा तुटवडा निर्माण होतो. याशिवाय, आरोग्य सेवा, शिक्षण आणि राहण्याच्या सोयी-सुविधांवर अतिरिक्त भार येतो, ज्यामुळे जीवनमानावर परिणाम होतो.

5. कार्यक्षम लोकसंख्येचे महत्त्व काय आहे?

उत्तर – कार्यक्षम लोकसंख्या म्हणजे आर्थिकदृष्ट्या उत्पादक वयोगट (15-59 वर्षे) आणि हे गट देशाच्या आर्थिक वाढीला गती देतात. जर कार्यक्षम लोकसंख्या मोठी असेल तर उत्पादन वाढते, देशाचा विकास होतो आणि जीवनमान सुधारते.

6. भारतातील स्थलांतराचे प्रकार कोणते आणि त्यांची कारणे काय?

उत्तर – स्थलांतर दोन प्रकारचे असते – अंतःस्थलांतर (देशांतर्गत) आणि बहिःस्थलांतर (परदेशी स्थलांतर). स्थलांतराची कारणे म्हणजे रोजगाराच्या संधी, शिक्षण, नैसर्गिक आपत्ती, राजकीय अस्थिरता, आणि चांगल्या जीवनमानाच्या शोधात स्थलांतर करणे.

7. लोकसंख्येचा संतुलित विकास का आवश्यक आहे?

उत्तर – संतुलित लोकसंख्या वाढ असल्यास संसाधनांचा योग्य वापर होतो, बेरोजगारी कमी राहते आणि जीवनमान चांगले राहते. अनियंत्रित लोकसंख्या वाढ असल्यास आरोग्य, शिक्षण आणि रोजगार यावर विपरीत परिणाम होतो.

8. साक्षरतेचा विकासावर कसा प्रभाव पडतो?

उत्तर – ज्या देशात साक्षरतेचे प्रमाण जास्त असते तिथे शिक्षणामुळे नागरिकांच्या कौशल्यामध्ये वाढ होते. यातून रोजगाराच्या चांगल्या संधी निर्माण होतात, दारिद्र्य कमी होते आणि आर्थिक वाढीला चालना मिळते.

9. लिंग गुणोत्तर असंतुलित असल्यास त्याचे काय परिणाम होतात?

उत्तर – लिंग गुणोत्तर कमी असल्यास स्त्रियांची संख्या कमी होते आणि विवाह व्यवस्थेवर परिणाम होतो. काही भागांत स्त्रियांच्या सुरक्षेच्या समस्या वाढतात, तसेच लोकसंख्या वाढीचा दरही कमी होतो, ज्यामुळे सामाजिक असमतोल निर्माण होतो.

10. मानवी स्थलांतराचे फायदे आणि तोटे कोणते?

उत्तर – स्थलांतरामुळे आर्थिक संधी मिळतात, जीवनमान सुधारते आणि नवीन संस्कृतींबरोबर संवाद साधण्याची संधी मिळते. मात्र, यामुळे स्थलांतरितांना नवीन ठिकाणी सामाजिक, आर्थिक आणि सांस्कृतिक अडचणींचा सामना करावा लागतो.