भूगोल Important Questions Class 8 Chapter 4 Bhugol Maharashtra Board Marathi Medium

सागरतळरचना

लहान प्रश्न

1. पृथ्वीच्या पृष्ठभागावर पाण्याचे प्रमाण किती आहे?

उत्तर – पृथ्वीच्या पृष्ठभागावर सुमारे ७१% भाग पाण्याने व्यापलेला आहे.

2. सागराच्या तळाला काय म्हणतात?

उत्तर – सागराच्या तळाला सागरतळरचना असे म्हणतात.

3. सर्वांत खोल सागरी गर्ता कोणती आहे?

उत्तर – पॅसिफिक महासागरातील मरियाना गर्ता ही सर्वांत खोल सागरी गर्ता आहे.

4. भूखंडमंचाचा उपयोग कोणत्या क्षेत्रांसाठी होतो?

उत्तर – भूखंडमंचाचा उपयोग मासेमारी, खनिज संपत्ती व नौदलासाठी होतो.

5. सागरी पर्वतरांगांचे काही उदाहरणे सांगा.

उत्तर – अटलांटिक महासागरातील मध्य महासागरीय पर्वतरांग व अंदमान-निकोबार बेटे ही उदाहरणे आहेत.

6. सागरी मैदान म्हणजे काय?

उत्तर – सागरी मैदान म्हणजे सपाट जलमग्न भूभाग जो खोल समुद्रात आढळतो.

7. सागरात नैसर्गिक वायू आणि खनिज तेल कुठे सापडते?

उत्तर – भूखंडमंचावर खनिज तेल व नैसर्गिक वायू सापडतात, उदा. मुंबई हाय.

8. सागरी डोह आणि सागरी गर्ते यात काय फरक आहे?

उत्तर – सागरी डोह खोल पण लहान असतात, तर गर्ता खोल आणि मोठ्या असतात.

9. सागर प्रदूषणाची एक मुख्य कारणे कोणती आहेत?

उत्तर – मानवनिर्मित टाकाऊ पदार्थ, तेलगळ व प्लास्टिक कचरा हे प्रमुख कारणे आहेत.

10. भारताची समुद्रसपाटी मोजण्यासाठी कोणते स्थान शून्य स्तर मानले जाते?

उत्तर – चेन्नई येथील समुद्रसपाटीची सरासरी उंची शून्य स्तर मानली जाते.

दीर्घ प्रश्न

1. सागरतळरचनेतील विविध भूरूपे कोणती आहेत?

उत्तर – सागरतळरचनामध्ये भूखंडमंच, खंडान्त उतार, सागरी मैदान, सागरी पर्वतरांगा, सागरी डोह व सागरी गर्ता ही प्रमुख भूरूपे आढळतात. यापैकी भूखंडमंच हा उथळ आणि उपयुक्त भाग आहे, तर सागरी गर्ता सर्वांत खोल भाग आहे. सागरी पर्वतरांगा अनेकदा बेटांच्या स्वरूपात समुद्रसपाटीवर दिसतात.

2. भूखंडमंचाचे मानवासाठी महत्त्व काय आहे?

उत्तर – भूखंडमंच हा मासेमारी, खनिज तेल व नैसर्गिक वायूच्या उत्खननासाठी उपयुक्त भाग आहे. यामुळे तेथील समुद्रसृष्टी समृद्ध असते आणि अनेक देशांच्या अर्थव्यवस्थेसाठी महत्त्वाचा असतो. उदा. मुंबई हाय हे भारतातील महत्त्वाचे तेल क्षेत्र आहे.

3. सागरी पर्वतरांगा व सागरी पठारे कसे तयार होतात?

उत्तर – सागरी पर्वतरांगा पृथ्वीच्या आंतरगर्भातील हालचालींमुळे तयार होतात. ज्वालामुखीच्या उद्रेकातून लाव्हारस थंड झाल्यावर सागरी पर्वत तयार होतात. काही पर्वतांचे शिखर समुद्रसपाटीवर येते आणि बेटांच्या स्वरूपात दिसते, उदा. अंदमान-निकोबार बेटे.

4. सागरी गर्तांचे वैशिष्ट्ये कोणती आहेत आणि त्याचा परिणाम काय असतो?

उत्तर – सागरी गर्ता या अतिशय खोल, अरुंद आणि उतार असलेल्या खोल भाग असतात. मरियाना गर्ता ही जगातील सर्वांत खोल गर्ता असून ती सुमारे ११,००० मीटर खोल आहे. या भागात भूकंप आणि ज्वालामुखींची शक्यता जास्त असते, त्यामुळे त्सुनामीसारख्या आपत्ती घडू शकतात.

5. मानवाकडून होणारे सागर प्रदूषण कसे होते आणि त्याचे परिणाम काय आहेत?

उत्तर – मानवनिर्मित कचरा, तेलगळ, प्लास्टिक आणि रसायने सागरी प्रदूषणाला कारणीभूत ठरतात. यामुळे सागरी जीवसृष्टी धोक्यात येते आणि अन्नसाखळी बिघडते. प्रदूषण रोखण्यासाठी कचऱ्याचे योग्य व्यवस्थापन आणि जलसंवर्धन महत्त्वाचे आहे.

6. सागरतळावर साचणाऱ्या अवसादांचे प्रकार कोणते आणि त्यांचा उपयोग काय आहे?

उत्तर – सागरात तीन प्रकारचे अवसाद आढळतात – खंडीय अवसाद, जैविक अवसाद आणि ज्वालामुखी अवसाद. हे अवसाद भूशास्त्रीय संशोधनासाठी उपयुक्त असतात आणि त्यामुळे सागरतळाची निर्मिती व त्याचा इतिहास समजण्यास मदत होते.

7. सागरातील त्सुनामी कशामुळे तयार होते आणि त्याचे दुष्परिणाम काय असतात?

उत्तर – त्सुनामी ही भूंकप, ज्वालामुखी उद्रेक किंवा भूस्खलनामुळे समुद्राच्या तळाशी ऊर्जा निर्माण झाल्यावर तयार होते. यामुळे मोठ्या लाटा किनाऱ्याला धडकून जीवित व वित्तहानी घडवू शकतात. २००४ मध्ये हिंद महासागरात त्सुनामीमुळे अनेक देशांना मोठे नुकसान झाले होते.

8. सागरी सीमांचे संरक्षण करण्यासाठी कोणकोणत्या भूरूपांचा उपयोग केला जातो?

उत्तर – भूखंडमंच, सागरी पर्वतरांगा व गर्ता या नौदलाच्या संरक्षणासाठी महत्त्वाच्या भूमिका बजावतात. सागरी पर्वतरांगा आणि गर्ता यांचा उपयोग नौदलाच्या हालचाली लपवण्यासाठी केला जातो. उदा. अंदमान-निकोबार बेटाजवळील समुद्र भाग हा नौदलासाठी उपयुक्त आहे.

9. सागरातील जलचरांच्या संवर्धनासाठी कोणते उपाय करायला हवेत?

उत्तर – समुद्रातील प्रदूषण कमी करण्यासाठी प्लास्टिक कचरा कमी करणे, तेलगळ रोखणे आणि मासेमारी नियंत्रित करणे आवश्यक आहे. तसेच सागरी जीवसृष्टीचे संरक्षण करण्यासाठी ‘सागरी अभयारण्य’ स्थापन केली जातात. उदाहरणार्थ, भारतात सुंदर्बन नॅशनल पार्क हे सागरी संवर्धन क्षेत्र आहे.

10. सागरतळाचा भूगर्भशास्त्राच्या दृष्टीने होणारा अभ्यास का महत्त्वाचा आहे?

उत्तर – सागरतळाचा अभ्यास केल्याने पृथ्वीच्या भूगर्भीय हालचाली, खनिज संपत्तीचे साठे आणि त्सुनामीसारख्या नैसर्गिक आपत्तींचे पूर्वानुमान करता येते. तसेच, सागरात सापडणारे अवसाद व खडकांचे नमुने पृथ्वीच्या इतिहासाविषयी महत्त्वाची माहिती देतात.