पृथ्वीचे अंतरंग
लहान प्रश्न
1. भूकवच म्हणजे काय?
उत्तर – पृथ्वीच्या सर्वात बाह्य थराला भूकवच म्हणतात, जो खंडीय आणि महासागरीय कवचात विभागलेला आहे.
2. महासागरीय कवच कोणत्या पदार्थांपासून बनलेले आहे?
उत्तर – महासागरीय कवच सिलिका आणि मॅग्नेशिअमपासून बनलेले आहे.
3. खंडीय कवचाची घनता किती आहे?
उत्तर – खंडीय कवचाची घनता 2.65 ते 2.90 ग्रॅम/घसेमी आहे.
4. पृथ्वीच्या अंतर्गत तापमानाची श्रेणी किती असते?
उत्तर – पृथ्वीच्या केंद्रस्थानी तापमान सुमारे 5500° से. ते 6000° से. असते.
5. गाभ्यात कोणती मूलद्रव्ये आढळतात?
उत्तर – गाभ्यात मुख्यतः लोह आणि निकेल ही मूलद्रव्ये आढळतात.
6. भूकंपलहरींचा अभ्यास कोणत्या गोष्टी समजण्यासाठी केला जातो?
उत्तर – भूकंपलहरींच्या अभ्यासावरून पृथ्वीच्या अंतरंगाची रचना समजता येते.
7. पृथ्वीच्या प्रावरणाचा किती भाग प्रवाही आहे?
उत्तर – उच्च प्रावरण हा तुलनेने अधिक प्रवाही असून त्याला दुर्बलावरण म्हणतात.
8. गाभ्याचे कोणते दोन भाग आहेत?
उत्तर – गाभ्याचे दोन भाग आहेत: बाह्यगाभा (द्रवरूप) आणि अंतर्गाभा (घनरूप).
9. पृथ्वीचे चुंबकीय क्षेत्र कशामुळे तयार होते?
उत्तर – बाह्यगाभ्यातील द्रवरूप लोह-निकेलच्या प्रवाहांमुळे पृथ्वीचे चुंबकीय क्षेत्र तयार होते.
10. पृथ्वीच्या संरचनेत एकूण किती थर आहेत?
उत्तर – पृथ्वीच्या संरचनेत एकूण तीन थर आहेत: भूकवच, प्रावरण आणि गाभा.
दीर्घ प्रश्न
1. भूकवचाचे वर्गीकरण कसे केले जाते?
उत्तर – भूकवचाचे दोन प्रकार आहेत: खंडीय कवच आणि महासागरीय कवच. खंडीय कवच प्रामुख्याने ग्रॅनाईट खडकांनी बनलेले असून महासागरीय कवच बेसॉल्ट व गॅब्रो खडकांनी बनलेले असते. महासागरीय कवचाचे घनत्व खंडीय कवचाच्या तुलनेत अधिक असते.
2. प्रावरणाचा महत्त्वाचा भाग कोणता आहे आणि तो का महत्त्वाचा आहे?
उत्तर – प्रावरणाचा उच्च भाग तुलनेने अधिक प्रवाही असल्यामुळे तो दुर्बलावरण म्हणून ओळखला जातो. या भागात ज्वालामुखीमधून वर येणाऱ्या शिलारस कोठी आढळतात. त्यामुळे प्रावरणाचा हा भाग ज्वालामुखी आणि भूकंपाच्या हालचालींसाठी महत्त्वाचा आहे.
3. बाह्य गाभ्याचा शोध कसा लागला?
उत्तर – भूगर्भशास्त्रज्ञांनी भूकंपलहरींच्या प्रवासाचा अभ्यास केला असता, दुय्यम लहरी बाह्य गाभ्यातून जात नाहीत हे आढळले. त्यामुळे बाह्य गाभा द्रवरूप असावा, असे अनुमान काढण्यात आले. तसेच प्राथमिक लहरींचा वेग या भागात मंदावतो.
4. पृथ्वीच्या गाभ्याचे तापमान आणि दाब किती असतो?
उत्तर – पृथ्वीच्या गाभ्याचे तापमान सुमारे 5500° से. ते 6000° से. असते. गाभ्यातील दाब अत्यंत जास्त असून तो पृथ्वीच्या पृष्ठभागावरील दाबाच्या लाखो पट आहे. यामुळे अंतर्गाभा घनरूप अवस्थेत असतो.
5. पृथ्वीच्या चुंबकीय क्षेत्राची निर्मिती कशी होते?
उत्तर – पृथ्वीच्या बाह्यगाभ्यात द्रवरूप लोह आणि निकेल सतत फिरत असतात. या प्रवाहांमुळे चुंबकीय क्षेत्र तयार होते, ज्याला ‘भू-जनित्र’ म्हणतात. हे चुंबकीय क्षेत्र पृथ्वीला सौर वाऱ्यांपासून संरक्षण देते.
6. भूकंपलहरींच्या अभ्यासावरून पृथ्वीच्या अंतरंगाविषयी कोणती माहिती मिळते?
उत्तर – भूकंपलहरी पृथ्वीच्या अंतर्गत भागांतून वेगवेगळ्या वेगाने प्रवास करतात. काही लहरी द्रवरूप भागातून जात नाहीत, तर काहींचा वेग ठरावीक थरांमध्ये बदलतो. यावरून भूगर्भशास्त्रज्ञांनी पृथ्वीच्या विविध थरांची घनता, रचना व स्थिती यांचा अभ्यास केला.
7. खंडीय कवच आणि महासागरीय कवच यांच्यात काय फरक आहे?
उत्तर – खंडीय कवच सिलिका व अॅल्युमिनिअमपासून बनलेले असून त्याचा घनता तुलनेने कमी असतो. महासागरीय कवच सिलिका व मॅग्नेशिअमपासून बनलेले असून ते अधिक घनतेचे असते. महासागरीय कवचाचे प्रमाण जास्त असून ते सुमारे 7 ते 10 किमी जाड असते.
8. पृथ्वीच्या अंतरंगाच्या अभ्यासासाठी कोणते प्रयोग केले जातात?
उत्तर – भूगर्भशास्त्रज्ञ भूकंपलहरींचा अभ्यास करून पृथ्वीच्या अंतर्गत थरांविषयी माहिती घेतात. ज्वालामुखीतून बाहेर पडणाऱ्या लाव्हारसाच्या रचनेचा अभ्यास करूनही पृथ्वीच्या गाभ्यातील पदार्थांचा अंदाज घेतला जातो. तसेच, खोल खाणी व विंधन छिद्रांमधून तापमान व घनतेबद्दल माहिती मिळते.
9. पृथ्वीचे चुंबकीय क्षेत्र पृथ्वीला कशापासून संरक्षण देते?
उत्तर – पृथ्वीचे चुंबकीय क्षेत्र सौर वाऱ्यांपासून पृथ्वीचे वातावरण सुरक्षित ठेवते. सूर्यापासून येणारे विद्युत् भारित कण थेट पृथ्वीवर आल्यास वातावरणाचे मोठे नुकसान होऊ शकते. चुंबकीय क्षेत्रामुळे हे कण पृथ्वीभोवती वळवले जातात आणि ध्रुवीय प्रकाश तयार होतो.
10. पृथ्वीच्या गाभ्याच्या अभ्यासाचा उपयोग काय आहे?
उत्तर – पृथ्वीच्या गाभ्याचा अभ्यास केल्याने आपल्याला भूगर्भातील हालचाली, भूकंप, ज्वालामुखी आणि चुंबकीय क्षेत्राविषयी माहिती मिळते. तसेच, गाभ्याच्या संरचनेवरून ग्रहाच्या उत्पत्ती आणि त्याच्या भविष्यातील स्थितीचा अंदाज लावता येतो.
Leave a Reply