स्थानिक वेळ व प्रमाण वेळ
लहान प्रश्न
1. पृथ्वीच्या परिवलनास किती वेळ लागतो?
उत्तर – पृथ्वीच्या एका पूर्ण परिवलनास 24 तास लागतात.
2. मूळ रेखावृत्त कोणते आहे?
उत्तर – ग्रीनिच (0°) रेखावृत्ताला मूळ रेखावृत्त म्हणतात.
3. भारतीय प्रमाण वेळ कोणत्या रेखावृत्तावर आधारित आहे?
उत्तर – भारतीय प्रमाण वेळ 82°30′ पूर्व रेखावृत्तावर आधारित आहे.
4. कोणत्या देशात सर्वाधिक प्रमाण वेळा आहेत?
उत्तर – रशिया या देशात सर्वाधिक प्रमाण वेळा आहेत.
5. ग्रीनिच प्रमाण वेळ (GMT) म्हणजे काय?
उत्तर – ग्रीनिच प्रमाण वेळ (GMT) ही जागतिक प्रमाण वेळ आहे.
6. स्थानिक वेळ कोणत्या आधारावर ठरते?
उत्तर – स्थानिक वेळ मध्यान्हाच्या वेळी सूर्याच्या स्थानावरून ठरते.
7. भारताचा रेखावृत्तीय विस्तार किती आहे?
उत्तर – भारताचा रेखावृत्तीय विस्तार 68°7′ पूर्व ते 97°25′ पूर्व आहे.
8. ग्रीनिचच्या पूर्वेकडे वेळ कसा बदलतो?
उत्तर – ग्रीनिचच्या पूर्वेकडे वेळ वाढतो (प्रत्येक 15° ला 1 तास).
9. आंतरराष्ट्रीय वार रेषा कोणत्या अंशावर आहे?
उत्तर – आंतरराष्ट्रीय वार रेषा 180° रेखावृत्तावर आहे.
10. भारतातील वेळ कोणती संस्था ठरवते?
उत्तर – भारतातील वेळ National Physical Laboratory, नवी दिल्ली ठरवते.
दीर्घ प्रश्न
1. स्थानिक वेळ आणि प्रमाण वेळ यामधील फरक सांगा.
उत्तर – स्थानिक वेळ एखाद्या ठिकाणाच्या मध्यान्हाच्या स्थितीनुसार ठरते, तर प्रमाण वेळ देशाच्या मध्यवर्ती रेखावृत्तावर आधारित असते. प्रत्येक शहराची स्थानिक वेळ वेगळी असते, पण संपूर्ण देशासाठी एक प्रमाण वेळ ठरवली जाते. भारताची प्रमाण वेळ 82°30′ पूर्व रेखावृत्तावर आधारित आहे.
2. पृथ्वीच्या परिवलनाचे दोन महत्त्वाचे परिणाम कोणते?
उत्तर – पृथ्वीच्या परिवलनामुळे दिवस आणि रात्र होतात तसेच स्थानिक वेळेतील फरक निर्माण होतो. तसेच, सूर्योदय आणि सूर्यास्त होणे, वेगवेगळ्या वेळा असणे हे देखील याचे परिणाम आहेत. हे परिवलन पश्चिमेकडून पूर्वेकडे होते, त्यामुळे सूर्य पूर्व दिशेला उगवतो.
3. भारतीय प्रमाण वेळ कशी ठरवली जाते?
उत्तर – भारताचा रेखावृत्तीय विस्तार मोठा असल्याने संपूर्ण देशासाठी एक प्रमाण वेळ निश्चित करण्यात आली आहे. उत्तर प्रदेशमधील मिर्झापूर (82°30′ पूर्व रेखावृत्त) येथील स्थानिक वेळ ही भारतीय प्रमाण वेळ मानली जाते. त्यामुळे संपूर्ण भारतात एकाच प्रमाण वेळेचा वापर केला जातो.
4. ग्रीनिच प्रमाण वेळ म्हणजे काय?
उत्तर – ग्रीनिच प्रमाण वेळ (GMT) ही संपूर्ण जगासाठी वापरण्यात येणारी जागतिक वेळ आहे. ग्रीनिच (0° रेखावृत्त) येथे असलेली स्थानिक वेळ ही जगभर प्रमाण मानली जाते. जगातील इतर देश आपली प्रमाण वेळ GMT च्या आधारे मोजतात.
5. स्थानिक वेळ आणि प्रमाण वेळ वेगवेगळी का असते?
उत्तर – पृथ्वीच्या परिवलनामुळे वेगवेगळ्या ठिकाणी वेगवेळ्या वेळी सूर्योदय आणि सूर्यास्त होतात. त्यामुळे प्रत्येक शहराची स्थानिक वेळ वेगळी असते. परंतु दैनंदिन व्यवहार सुरळीत होण्यासाठी प्रमाण वेळ निश्चित केली जाते.
6. पृथ्वीच्या पूर्व व पश्चिम भागांमध्ये वेळेचा फरक कसा ठरतो?
उत्तर – पृथ्वीच्या प्रत्येक 15° रेखावृत्तांमध्ये 1 तासाचा फरक असतो. ग्रीनिचच्या पूर्व दिशेच्या देशांमध्ये वेळ GMT पेक्षा पुढे, तर पश्चिम दिशेच्या देशांमध्ये वेळ मागे असतो. त्यामुळे भारताची प्रमाण वेळ GMT +5:30 आहे, तर न्यूयॉर्कची वेळ GMT -5 आहे.
7. आंतरराष्ट्रीय वार रेषेचे महत्त्व काय आहे?
उत्तर – आंतरराष्ट्रीय वार रेषा (IDL) ही 180° रेखावृत्तावर असून ती नवीन दिवसाची सुरुवात दर्शवते. जर कोणी IDL पार करून पूर्वेकडे गेला तर एक दिवस मागे, आणि पश्चिमेकडे गेला तर एक दिवस पुढे होतो. त्यामुळे आंतरराष्ट्रीय वाहतूक आणि व्यापारी व्यवहारात ही रेषा महत्त्वाची आहे.
8. कोणत्या देशांमध्ये एकापेक्षा जास्त प्रमाण वेळा आहेत?
उत्तर – ज्या देशांचा पूर्व-पश्चिम विस्तार मोठा आहे, त्यांच्याकडे एकापेक्षा जास्त प्रमाण वेळा असतात. उदा. रशिया (11 प्रमाण वेळा), अमेरिका (6 प्रमाण वेळा), कॅनडा (6 प्रमाण वेळा), आणि ऑस्ट्रेलिया (3 प्रमाण वेळा). हे देश मोठ्या विस्तारामुळे वेगवेगळ्या वेळा वापरतात.
9. प्रमाण वेळ नसल्यास काय समस्या निर्माण होतील?
उत्तर – जर प्रमाण वेळ नसेल, तर प्रत्येक शहराची वेगळी स्थानिक वेळ असल्याने गोंधळ निर्माण होईल. रेल्वे, विमानसेवा, दूरसंचार, व्यापारी व्यवहार, आणि आंतरराष्ट्रीय संबंध सांभाळणे कठीण होईल. त्यामुळे प्रमाण वेळ असणे महत्त्वाचे आहे.
10. पृथ्वीच्या परिवलनामुळे सावलीच्या लांबीमध्ये काय बदल होतो?
उत्तर – पृथ्वीच्या परिवलनामुळे सकाळी आणि संध्याकाळी सावली लांबट, तर दुपारी सर्वात कमी असते. सकाळी पूर्व दिशेला आणि संध्याकाळी पश्चिम दिशेला सावली पडते. त्यामुळे खगोलशास्त्र व प्राचीन कालगणना यामध्ये सावलीचा उपयोग केला जात असे.
Leave a Reply