मराठी बालभारती Notes Class 8 Chapter 20 Balbharati Maharashtra Board

शब्दकोश

१. परिचय:

शब्दकोश हा भाषेतील महत्त्वाचा संदर्भग्रंथ आहे. आपल्या दैनंदिन जीवनात आपण अनेक नवीन शब्द वापरतो, परंतु त्यांचे नेमके अर्थ समजत नाहीत. अशा वेळी शब्दकोश आपल्याला योग्य अर्थ, उच्चार आणि उपयोग समजून देतो. शब्दकोश वाचण्याची सवय लावल्यास भाषिक समृद्धी होते आणि लेखन व संभाषण अधिक प्रभावी बनते.

२. शब्दकोश म्हणजे काय?

1. शब्दकोश हा शब्दांचा संग्रह असतो.
2. शब्दकोशात प्रत्येक शब्दाचा अर्थ, उच्चार, व्युत्पत्ती (मूळ), समानार्थी शब्द आणि संदर्भ दिलेले असतात.
3. शब्दकोशात शब्द अकारविल्हे (वर्णमालेच्या) क्रमाने मांडलेले असतात, त्यामुळे शोधणे सोपे होते.
4. तो भाषा समृद्ध करण्यासाठी आणि योग्य शब्द वापरण्यासाठी मदत करतो.

३. शब्दकोशातील माहिती:

शब्दकोशात दिलेल्या माहितीचा उपयोग योग्य शब्द निवडण्यासाठी केला जातो. यात पुढील गोष्टींचा समावेश असतो –

• शब्दांचा संग्रह: – वेगवेगळ्या शब्दांचा संग्रह अकारविल्हे क्रमाने केला जातो.
• शब्दांचे उच्चार: – योग्य उच्चार समजण्यासाठी काही शब्दकोश उच्चारचिन्हे (phonetic symbols) देतात.
• शब्दांची व्युत्पत्ती: – शब्द कुठून आला, त्याचे मूळ आणि त्याचा विकास याची माहिती दिली जाते.
• समानार्थी शब्द: – एखाद्या शब्दासाठी समान अर्थ असलेले पर्यायी शब्द दिलेले असतात.
• संदर्भानुसार अर्थ: – काही शब्द वेगवेगळ्या संदर्भांमध्ये वेगवेगळे अर्थ दर्शवतात.
• चित्रे व उदाहरणे: – काही शब्दकोशांमध्ये चित्रांच्या सहाय्याने अर्थ स्पष्ट केला जातो.
• लेखकांचे संदर्भ: – प्रसिद्ध लेखकांनी त्यांच्या साहित्यामध्ये कसा शब्द वापरला आहे हे दाखवले जाते.

४. शब्दकोश कसा वापरावा?

शब्दकोश पाहताना काही पद्धती वापरल्यास शब्द लवकर सापडतात –

(१) अकारविल्हे क्रम पाळा:

• शब्दाचे पहिले अक्षर पाहून तो शब्द कुठे असेल हे ठरवा.
• शब्दातील जोडाक्षरे व विशेष चिन्हे लक्षात घ्या.

(२) मूळ शब्द शोधा:

• प्रत्यय वगळून मूळ शब्द शोधा.
• उदा. “अणूरेणूतुनि” – यात “तुनि” हा प्रत्यय आहे, तर मूळ शब्द “अणूरेणू” आहे.

(३) योग्य अर्थ निवडा:

• काही शब्दांचे एकाहून अधिक अर्थ असतात, त्यामुळे त्याचा योग्य संदर्भ ओळखा.
• उदा. “दिन” म्हणजे “दिवस” आणि “दीन” म्हणजे “गरीब” – यात फरक समजून घ्या.

५. शब्दकोशाचा उपयोग:

शब्दकोश अनेक ठिकाणी उपयुक्त ठरतो –

• भाषा समृद्ध करण्यासाठी: – नवीन शब्द शिकता येतात.
• शब्दांचे अर्थ समजण्यासाठी: – योग्य संदर्भानुसार शब्दांचा अर्थ कळतो.
• योग्य उच्चार शिकण्यासाठी: – उच्चारचिन्हांमुळे योग्य उच्चार करता येतो.
• समानार्थी आणि विरुद्धार्थी शब्द शोधण्यासाठी: – भाषेत अधिक चांगले शब्द वापरता येतात.
• लेखन व वाचन कौशल्य वाढवण्यासाठी: – योग्य शब्द वापरल्याने लेखन अधिक प्रभावी होते.

६. शब्दकोश वाचनाचे फायदे:

• भाषेची समज वाढते आणि शब्दसंग्रह समृद्ध होतो.
• योग्य शब्दांचा योग्य संदर्भात उपयोग करता येतो.
• शुद्धलेखन सुधारते आणि व्याकरण समजण्यास मदत होते.
• परीक्षेसाठी निबंध, लेखन, भाषण यामध्ये मदत होते.
• संवाद कौशल्य सुधारते, त्यामुळे बोलताना योग्य शब्द वापरता येतात.

७. शब्दकोशातील शब्द कसे शोधावेत?

• शब्दाचे पहिले अक्षर ओळखा.
• शब्दात कोणते स्वर व व्यंजन आहेत ते पाहा.
• जोडाक्षरे आणि प्रत्यय काढून मूळ शब्द शोधा.
• संदर्भानुसार योग्य अर्थ निवडा.

८. शब्दकोशाचा सराव:

विद्यार्थ्यांनी नियमितपणे शब्दकोशाचा वापर करून नवीन शब्द शिकण्याचा सराव केला पाहिजे. यामुळे लेखन, वाचन आणि संभाषण सुधारते. प्रत्येक वेळी नवीन शब्द वाचताना त्याचा अर्थ शब्दकोशात पाहून तो आठवण्याचा प्रयत्न करावा.

निष्कर्ष:

शब्दकोश हा भाषेच्या अभ्यासासाठी महत्त्वाचा साधन आहे. तो शब्दांचा संग्रह असून त्याचा योग्य वापर केल्यास भाषेच्या ज्ञानात मोठी वाढ होते. विद्यार्थ्यांनी शब्दकोश वाचनाची सवय लावल्यास त्यांचे लेखन, वाचन आणि संभाषण कौशल्य नक्कीच सुधारेल.