मराठी बालभारती Notes Class 8 Chapter 17 Balbharati Maharashtra Board

Notes For All Chapters – बालभारती Class 8

अन्नजाल

१. परिचय

हा धडा निसर्गातील अन्नसाखळी आणि अन्नजाल यांचे महत्त्व स्पष्ट करतो. निसर्गातील सर्व सजीव आणि निर्जीव घटक परस्परावलंबी असतात. जर अन्नसाखळीत बदल झाला, तर संपूर्ण अन्नजाल कमकुवत होते. कवी हर्ष परचुरे यांनी कवितेतून अन्नसाखळीचे महत्त्व आणि त्यातील परस्पर संबंध उलगडून दाखवले आहेत.

२. लेखकाची माहिती

हर्ष सदाशिव परचुरे हे प्रसिद्ध कवी व लेखक आहेत. त्यांनी पलाश आणि इकॉलॉजिकल सोसायटी ऑफ इंडिया यांचा परिस्थितीकीचा अभ्यासक्रम पूर्ण केला आहे. त्यांच्या ‘वनाचे श्लोक’ या पुस्तकात पर्यावरण आणि निसर्ग संवर्धनावर विशेष भर देण्यात आला आहे.

३. अन्नसाखळी आणि अन्नजाल यांची संकल्पना

अन्नसाखळी:

अन्नसाखळी म्हणजे एक सजीव दुसऱ्या सजीवावर अवलंबून असणे.
उदा. गवत → ससा → साप → गरुड
जर साखळीतील कोणताही घटक नष्ट झाला, तर संपूर्ण साखळी कोलमडते.

अन्नजाल:

निसर्गात एकाच वेळी अनेक अन्नसाखळ्या अस्तित्वात असतात आणि त्या परस्परांशी जोडलेल्या असतात, यालाच अन्नजाल म्हणतात.
उदा. एकाच गवतावर ससा, हरण आणि उंदीर हे सर्व अवलंबून असतात.
जर एखादी जात नष्ट झाली, तरी संपूर्ण अन्नजाल नष्ट होत नाही, पण ते कमकुवत होते.

४. कवितेचा आशय

(१) साखळीचा तुकडा तुटल्यास संपूर्ण साखळी धोक्यात येते

“कडीस जोडोनि दुज्या कडीला,मनुष्य बनवीतसे साखळीला”

निसर्गातील अन्नसाखळी साखळीच्या कड्यांसारखी आहे.
जर साखळीतील एखादी कडी तुटली, तर संपूर्ण साखळी कोलमडू शकते.

(२) कोळ्याच्या जाळ्याचा दाखला

“पाहा कसे कोळि विणतात जाळे,धाग्यास एका बहू जोडलेले”

जसे कोळ्याच्या जाळ्यातील धागे परस्परांशी जोडलेले असतात, तसेच अन्नजालातही जीव एकमेकांवर अवलंबून असतात.

(३) अन्नसाखळीतील परस्परसंबंध

“एकीस खायी दुजी प्राणिजात,दुजीस तीजी अशी साखळीत”

एक प्राणी दुसऱ्यावर अवलंबून असतो आणि हा समतोल टिकला पाहिजे.

(४) निसर्गाच्या नियमानुसार अन्नजालाचे अस्तित्व

“निसर्गनारायणें देखिले हे,अन् वीणिले अन्नजालासि पाहे!”

निसर्गानेच हे अन्नजाल निर्माण केले आहे आणि त्यामुळे काही प्रजाती नष्ट झाल्या तरी संपूर्ण अन्नजाल टिकून राहते.

(५) अन्नजाल टिकवण्याचे महत्त्व

“मारीत जाता बहू प्राणिजाती,तुटोनि संपेल ते जाल पुढती!”

जर माणसाने अनेक प्रजाती नष्ट केल्या, तर संपूर्ण अन्नजाल कोसळेल.

५. अन्नजाल नष्ट झाल्यास होणारे परिणाम

नैसर्गिक समतोल बिघडतो.
काही प्राणी वाढतात, तर काही पूर्णपणे नष्ट होतात.
पर्यावरणावर वाईट परिणाम होतो.
मानवाच्या अस्तित्वालाही धोका निर्माण होतो.

६. अन्नसाखळी आणि अन्नजाल वाचवण्यासाठी उपाय

जंगलतोड रोखावी.
शिकार आणि प्राणिजातींचा नाश थांबवावा.
निसर्गस्नेही शेती आणि पर्यावरणपूरक जीवनशैली स्वीकारावी.
जैवविविधतेचे संरक्षण करावे.

७. मुख्य संदेश

निसर्गात प्रत्येक जीवाचे स्थान महत्त्वाचे आहे.
अन्नसाखळी तुटली, तर अन्नजालही हळूहळू नष्ट होऊ शकते.
त्यामुळे “जीवो जीवस्य जीवनम्” या तत्वाचा स्वीकार करून निसर्गाचे संरक्षण करणे गरजेचे आहे.

संक्षिप्त निष्कर्ष: या धड्यातून आपण शिकलो की अन्नसाखळी आणि अन्नजाल हे निसर्गातील महत्त्वाचे घटक आहेत. जर माणसाने प्राणिजाती नष्ट केल्या, तर संपूर्ण परिसंस्था धोक्यात येऊ शकते. त्यामुळे निसर्गाचा समतोल राखण्यासाठी आपली जबाबदारी महत्त्वाची आहे.