उष्णता
स्वाध्याय
1. रिकाम्या जागी कंसातील योग्य शब्द लिहा.
(प्रारण, पांढरा, वहन, निळा, अभिसरण, दुर्वाहकता,सुवाहक, काळा, परावर्तन)
अ. सर्वाधिक उष्णता (काळा) रंगाच्या वस्तूकडून शोषली जाते.
आ. उष्णतेच्या (प्रारण) साठी माध्यमाची आवश्यकता नसते.
इ. उष्णतेचे (वहन) पदार्थांमधून होते.
ई. थर्मास फ्लास्कमधील चकाकणारा पृष्ठभाग बाहेर जाणारी उष्णता (परावर्तन) क्रियेने कमी करतो.
उ. अन्न शिजवण्याची भांडी (सुवाहक) गुणधर्मामुळे धातूची बनवलेली असतात.
ऊ. सूर्यापासून पृथ्वीला (प्रारण) मुळे उष्णता मिळते.
2. कोण उष्णता शोषून घेईल?
स्टीलचा चमचा, लाकडी पोळपाट, काचेचे भांडे, तवा, काच, लाकडी चमचा, प्लॅस्टिकची प्लेट, माती, पाणी, मेण.
उत्तर:
उष्णता सहज शोषून घेणारे पदार्थ:
- स्टीलचा चमचा
- तवा
- काचेचे भांडे
- पाणी
- माती
उष्णता सहज शोषून न घेणारे पदार्थ:
- लाकडी पोळपाट
- काच
- लाकडी चमचा
- प्लास्टिकची प्लेट
- मेण
3. खालील प्रश्नांची उत्तरे लिहा.
अ. ताप आल्यावर कपाळावर थंड पाण्याची पट्टी ठेवल्यास ताप कमी का होतो?
उत्तर: शरीरातील उष्णता थंड पाण्याच्या पट्टीमुळे बाहेर जाते. त्यामुळे शरीराचे तापमान कमी होते.
आ. राजस्थानमध्ये घरांना पांढरा रंग का देतात?
उत्तर: पांढरा रंग उष्णतेचे परावर्तन करतो आणि उष्णता शोषून घेत नाही. त्यामुळे घरात उष्णता कमी जाणवते.
इ. उष्णतेच्या संक्रमणाचे प्रकार लिहा.
उत्तर:
वहन (Conduction): उष्णता घन पदार्थांमध्ये थेट संपर्काने पसरते.
अभिसरण (Convection): द्रव आणि वायुमधून उष्णता प्रवाहाद्वारे एका ठिकाणाहून दुसऱ्या ठिकाणी जाते.
प्रारण (Radiation): माध्यमाशिवाय उष्णतेचे संक्रमण होते, जसे सूर्याची उष्णता पृथ्वीवर पोहोचते.
ई. खारे वारे व मतलई वारे उष्णता संक्रमणाच्या कोणत्या प्रकारावर आधारलेले आहेत ते स्पष्ट करा.
उत्तर: हे वारे अभिसरण (Convection) प्रकारावर आधारलेले आहेत. कारण सूर्यामुळे समुद्रातील पाणी गरम होते, त्यामुळे हलक्या गरम हवेचे प्रवाह वर जातात आणि त्यांच्या जागी थंड हवेचे प्रवाह येतात.
उ. अंटार्क्टिका खंडातील पेंग्विन पक्ष्यांचा रंग वरून काळा का असतो?
उत्तर: काळा रंग उष्णता अधिक शोषतो, त्यामुळे पेंग्विन आपल्या शरीराचे तापमान नियंत्रित ठेवू शकतात.
ऊ. खोलीमध्ये हीटर खाली व वातानुकूलन यंत्रे भिंतीवर उंचावर का बसवलेली असतात?
उत्तर: गरम हवा हलकी असल्याने वर जाते, त्यामुळे हीटर खाली बसवले जाते.
थंड हवा जड असल्याने ती खाली राहते, त्यामुळे ए.सी. किंवा कूलर भिंतीच्या वरच्या बाजूस लावले जातात.
4. शास्त्रीय कारणे लिहा.
अ. साध्या काचेच्या बाटलीत उकळते पाणी टाकल्यास ती तडकते, पण बोरोसिलने बनलेल्या काचेच्या बाटलीत उकळते पाणी टाकल्यास ती तडकत नाही.
उत्तर: बोरोसिल काच ही अधिक उष्णता सहन करू शकते, कारण तिचे प्रसरणाचे प्रमाण कमी असते.
आ. उन्हाळ्यात लोंबकळणाऱ्या टेलिफोनच्या तारा हिवाळ्यात समांतर झालेल्या दिसतात.
उत्तर: उन्हाळ्यात उष्णतेमुळे धातू प्रसरण पावतो व तारा लोंबकळतात, तर हिवाळ्यात थंड हवेमुळे आकुंचन होऊन त्या ताठ होतात.
इ. हिवाळ्यात गवतावर दबबिंदू जमा होतात.
उत्तर: हवेतील वायू गार झाल्यावर वाफेचे बिंदू गवतावर जमा होतात, यालाच दबबिंदू म्हणतात.
ई. हिवाळ्यात रात्री आपल्या हाताला लोखंडाचा खांब लाकडी दांड्यापेक्षा थंड लागतो.
उत्तर: लोखंड उष्णतेचा सुवाहक आहे, त्यामुळे शरीरातील उष्णता पटकन बाहेर जाते आणि तो अधिक थंड जाणवतो. लाकूड उष्णतेचा दुर्वाहक असल्याने ते थंड लागत नाही.
5. उपक्रम
दैनंदिन जीवनातील उष्णतेच्या संक्रमणाची काही उदाहरणे:
- कढईतील चमचा गरम होणे – वहन (Conduction)
- गरम पाण्याची वाफ वर जाणे – अभिसरण (Convection)
- उन्हात बसल्यावर उष्णता जाणवणे – प्रारण (Radiation)
- हिटरसमोर बसल्यास गरम वाटते – प्रारण (Radiation)
- कपभर गरम चहा ठेवल्यास तो थंड होतो – प्रारण (Radiation)
Leave a Reply