सामान्य विज्ञान Question Answers Class 7 Chapter 20 Samanya Vigyan Maharashtra Board Marathi Medium

तारकांच्या दुनियेत

स्वाध्याय

1. रिकाम्या जागी कंसातील योग्य शब्द लिहा.
(मध्यमंडळ, क्षितिज, बारा, नऊ, भासमान, वैषुविक, आयनिक)
अ. दूरवर पाहिल्यास आकाश जमिनीला टेकल्यासारखे दिसते. त्या रेषेला क्षितिज म्हणतात.
आ. राशींची संकल्पना मांडताना आयनिक वृत्त विचारात घेतले आहे.
इ. क्रतुमानानुसार वर्गीकरण केल्यास एका क्रतूत बारा नक्षत्रे येतात.
उ. सूर्याचे पूर्वेस उगवणे व पश्चिमेस मावळणे हे सूर्याचे भासमान भ्रमण आहे.

2. आज आठ वाजता उगवलेला तारा एका महिन्याने किती वाजता उगवलेला दिसेल? का?
उत्तर: तारे दररोज सुमारे 4 मिनिटे लवकर उगवतात. म्हणजे 30 दिवस × 4 मिनिटे = 120 मिनिटे (2 तास).
याचा अर्थ असा की, जर एखादा तारा आज रात्री 8 वाजता उगवला असेल, तर तो एका महिन्यानंतर रात्री 6 वाजता उगवलेला दिसेल.

3. ‘नक्षत्र लागणे’ म्हणजे काय? पावसाळ्यात ‘मृग नक्षत्र लागले’ म्हणतात, याचा अर्थ काय?
उत्तर: पृथ्वी आपल्या कक्षेत फिरत असताना सूर्याच्या मागे काही विशिष्ट नक्षत्रे दिसतात. त्या स्थितीला ‘नक्षत्र लागणे’ असे म्हणतात.

पावसाळ्याच्या सुरुवातीला जेव्हा सूर्य ‘मृग नक्षत्रा’च्या पार्श्वभूमीवर असतो, तेव्हा ‘मृग नक्षत्र लागले’ असे म्हणतात. हे नक्षत्र आल्यावर पावसाळ्याची सुरुवात होते, असे मानले जाते.

4. खालील प्रश्नांची उत्तरे लिहा.
अ. तारकासमूह म्हणजे काय?
उत्तर: आकाशातील काही तारे विशिष्ट आकृतीत एकत्र दिसतात. अशा ताऱ्यांच्या समूहाला तारकासमूह म्हणतात.
उदा. सप्तर्षी, शर्मिष्ठा, मृगनक्षत्र, वृश्चिक तारकासमूह इत्यादी.

आ. आकाश निरीक्षण करण्यापूर्वी कोणती काळजी घ्यावी असे तुम्हांला वाटते?
उत्तर:
(1) आकाश निरीक्षण करण्यासाठी शहरापासून दूर आणि शक्यतो अमावस्येची रात्र निवडावी.
(2) आकाश निरीक्षण करण्यासाठी दुर्बिणीचा वापर करावा.
(3) उत्तर दिशेकडील ध्रुवतारा शोधून निरीक्षण सुरू करावे.
(4) पश्‍चिमेकडील तारे लवकर मावळतात, म्हणून त्यांच्यापासून निरीक्षण सुरू करावे.
(5) आकाश नकाशाचा योग्य वापर करावा.

इ. ‘ग्रह – तारे – नक्षत्र’ यांचा मानवी जीवनावर परिणाम होतो, असे म्हणणे योग्य आहे का? का?
उत्तर:
नाही, कारण विज्ञानाने सिद्ध केले आहे की ग्रह, तारे, नक्षत्र यांचा मानवी जीवनावर कोणताही प्रभाव पडत नाही.
या गोष्टी नैसर्गिक आहेत आणि त्यांचा आपल्यावर कोणताही चांगला किंवा वाईट परिणाम होत नाही.
त्यामुळे नक्षत्र किंवा राशीवर विश्वास ठेवण्यापेक्षा विज्ञानाच्या दृष्टिकोनातून विचार करावा.

5. आकृती 20.1 अनुसार ताऱ्यांची निर्मिती व जीवनप्रवासासंदर्भात परिच्छेद लिहा.
उत्तर:
ताऱ्यांची निर्मिती व जीवनप्रवास (आकृती 20.1 नुसार):
➡️ ताऱ्यांची निर्मिती तेजोमेघ या धुळी आणि वायूंच्या ढगांपासून होते.

➡️ गुरुत्वाकर्षणामुळे हा तेजोमेघ आकुंचन पावतो आणि त्याचा दाब व तापमान वाढते.

➡️ जसजसे तापमान वाढते, तसा हायड्रोजन वायू अणूसंलयनाने हेलियममध्ये बदलतो आणि प्रकाश निर्माण होतो.

➡️ यामुळे एक नवीन तारा जन्माला येतो.

➡️ ताऱ्यांच्या आयुष्यात वेगवेगळे टप्पे असतात –
(1) मुख्य अनुक्रम (Main Sequence) – ज्या टप्प्यात तारा सर्वाधिक स्थिर असतो.
(2) लाल महातारा (Red Giant) – ताऱ्याचा विस्तार होऊन त्याचा शेवट जवळ येतो.
(3) श्वेत बटू (White Dwarf) / कृष्णविवर (Black Hole) – तारा संपूर्णपणे नष्ट होतो किंवा कृष्णविवर बनतो.

➡️ हा संपूर्ण प्रवास लाखो-करोडो वर्षे चालतो.